Waterbeheer kan zo veel beter

De organisatie van ons waterbeheer is behoorlijk op orde, maar kan op onderdelen zeker worden verbeterd, betoogt Herman Havekes. De bijzonder hoogleraar publieke organisatie van het waterbeheer hield er onlangs zijn oratie over die in licht bewerkte vorm als essay werd geplaatst in Binnenlands Bestuur.

Betere governance

Onze eigen nationale geschiedenis bestaat uit een bijna eindeloze reeks watersnoden en de zeespiegelstijging doet voor de toekomst het ergste vrezen. Uit onderzoek blijkt dat de burgers er groot vertrouwen in hebben dat Rijkswaterstaat en de waterschappen hen voor groot onheil behoeden. Dat vertrouwen mogen we niet beschamen. De klimaatcrisis moet ons stimuleren om steeds op zoek te gaan naar een (nog) betere water governance.

Meer centrale rol

In mijn oratie heb ik twee concrete verbeterpunten genoemd. Allereerst moet de organisatie van het grondwaterbeheer worden gestroomlijnd. Nu zijn daar gemeenten, waterschappen, provincies en het rijk belast met taken; dat is te veel van het goede. Eind 2017 was dit al met zoveel woorden door de toenmalige Adviescommissie Water uitgesproken. Die commissie pleitte ervoor, het waterschap een meer centrale rol te laten spelen bij het grondwaterbeheer. Hiervan is het vijf jaren later nog steeds niet gekomen.

Niet getalmd 

Vanwege de inmiddels sterk toegenomen droogteproblematiek moet hiermee niet langer worden getalmd en moet de provinciale vergunning- en heffingsbevoegdheid snel aan het waterschap worden toebedeeld. Dan gaat het waterschap over alle grondwateronttrekkingen en kan het die ook in samenhang met het oppervlaktewaterbeheer bezien. Oppervlaktewater en grondwater vallen immers niet te scheiden.
 

Verdringingsreeks

Voorts dient een zogeheten Verdringingsreeks voor grondwater, zoals we die voor oppervlaktewater reeds lang kennen, te worden opgesteld. Zo’n Verdringingsreeks is een soort prioriteitenlijst van doeleinden die vóór gaan in tijden van ernstige watertekorten, zoals de drinkwatervoorziening. Onttrekkers weten dan waar zij in periodes van ernstige droogte aan toe zijn. De Waterwet bevat reeds de mogelijkheid van een Verdringingsreeks voor grondwater, maar tot dusver is het hier in de praktijk nog niet van gekomen.

Grondwaterheffing

Ten slotte heb ik ervoor gepleit om  de grondwaterheffing flink te verhogen. Nu brengt die landelijk slechts zo’n 15 miljoen euro per jaar op en daar gaat uiteraard geen enkel regulerend effect van uit. Bij die verhoging zouden drinkwaterbedrijven moeten worden ontzien, want die hebben weinig andere mogelijkheden dan de rekening weer door te schuiven naar de huishoudens – en die betalen al het leeuwendeel van de totale waterkosten. De OESO raadde ons in 2014 reeds aan om onttrekkingen van oppervlaktewater en grondwater zwaarder te belasten.

Incentives

Dit brengt mij vanzelf bij het tweede verbeterpunt. Ons huidige stelsel bevat gewoon veel te weinig financiële incentives voor burgers, boeren en bedrijven om hun watergedrag aan te passen aan de veranderende klimaatomstandigheden. Dat dergelijke incentives uitstekend werken, heeft de introductie van de verontreinigingsheffing in 1970 eerder aangetoond. Als we burgers, boeren en bedrijven willen stimuleren om hun watergedrag aan te passen, kunnen financiële instrumenten niet worden gemist.
 

Drinkwaterprijs

De verhoging van de grondwaterheffing is reeds genoemd. Daarnaast kun je aan een verlaging van het vastrecht van de drinkwaterprijs denken, waardoor het feitelijk verbruik zwaarder doortikt in de nota. Voorts kun je denken aan een hogere prijs, wanneer door huishoudens meer dan een bepaald standaardvolume drinkwater wordt verbruikt. Een soort ‘zwembadtarief’, zoals dat lokaal in Vlaanderen reeds wordt gehanteerd.

Waterspoor

Bij de waterschappen kun je om dezelfde reden denken aan het invoeren van het zogeheten waterspoor in de zuiveringsheffing, waardoor niet langer het aloude en vaak betwiste woonruimteforfait, maar het drinkwaterverbruik bepalend wordt voor de hoogte van de zuiveringsheffing. De Waterschapswet bevat reeds lang de mogelijkheid hiervoor, maar tot dusver heeft nog geen enkel waterschap dit ingevoerd.

Diffuse lozingen

Tevens zouden diffuse lozingen, waaronder die vanuit de landbouw, fiscaal kunnen worden aangepakt. Daarbij kunnen de revenuen in de vorm van subsidies naar de sector terugvloeien indien maatregelen worden getroffen de belasting van het oppervlaktewater te reduceren.

Groene daken

Bij gemeenten valt een aanpassing van de rioolheffing te overwegen, zodat groene daken minder belast worden: want die voorkomen dat grote stromen regenwater in het riool en op de rioolwaterzuiveringsinstallatie terechtkomen. Aangezien een groot deel van steden uit daken bestaat, is dit een bijzonder kansrijke optie.

Vrijstelling voor bedrijven

Het rijk zou op zijn beurt de vrijstelling voor bedrijven van de Belasting op Leidingwater direct moeten beëindigen. Die wordt door de burger niet ten onrechte als buitengewoon onrechtvaardig gezien. Vanzelfsprekend geldt bij de opties dat de opbrengsten ten goede moeten blijven komen aan het waterbeheer, zodat zij deels kunnen worden ingezet als subsidies om bepaalde activiteiten te stimuleren.

Watertoets

Een laatste organisatorisch verbeterpunt is dat water en bodem meer sturend moeten zijn in de ruimtelijke ordening. Het kabinet-Rutte IV lijkt deze boodschap gelukkig te hebben begrepen. In het coalitieakkoord staat dat water en bodem meer sturend zullen zijn bij de ruimtelijke planvorming, dat de waterschappen daarbij eerder worden betrokken en dat de watertoets een dwingender karakter krijgt. Het is nu zaak om deze schone woorden in concrete daden om te zetten.

Lees het hele essay van Herman Havekes deze week in BB22 (inlog)