‘Wat nu gebeurt, is bij lange na niet genoeg’

Doe wat je belooft. Vier simpele woorden, maar kennelijk is het een moeilijke opdracht voor de rijksoverheid. En beloftes maken schuld, schrijft Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen in november in zijn gelijknamige rapport over de klachten uit het Groningse gaswinningsgebied. ‘Den Haag lijdt aan beleidsbijziendheid.’

Ombudsman Van Zutphen ontving in het eerste half jaar van 2022 al meer klachten (bijna 400) van inwoners in aardbevingsgebieden in Groningen dan in heel 2021. Hij ontwaart ook positieve ontwikkelingen, maar het zijn slechts ‘enkele zonnestraaltjes door het donkere wolkendek’. ‘Ik zie vooral dat het blijft bij voornemens om het beter te doen.’

De forse stijging van het aantal klachten is niet meer uit te leggen aan alle mensen die al jaren in de zorgen leven, aldus Van Zutphen. ‘De overheid moet werk maken van haar beloftes.’ Dat was eigenlijk in 2021 ook al de oproep in het rapport Verscheurd vertrouwen, een reconstructie van vijf jaar onderzoek en aanbevelingen, waarin duidelijk werd dat de aanbevelingen van een rapport uit 2017 (Een fundament met scheuren) nog steeds van kracht waren. Er waren wel beleidsmatige en organisatorische veranderingen, ‘maar de problemen en onzekerheid waarmee bewoners te maken hadden, waren nog groot’.

De algemene conclusie die uit de klachten naar voren komt, is dat organisaties de gevolgen van fouten te veel neerleggen bij de bewoner. Over versterking van de huizen duurt de onzekerheid voort en dat zorgt voor schrijnende situaties. Beloften van versnelling zijn beperkt waargemaakt en communicatie is regelmatig onduidelijk of afwezig. De uitkomst van meldingen van fysieke schade worden bij maatwerk ervaren als onrechtvaardig en de verlenging van beslistermijnen gebeurt onvoldoende zorgvuldig. Het contact met het Instituut Mijnbouwschade Groningen wordt ervaren als ‘te formeel’ en ‘weinig flexibel’. Het toepassingsgebied van de verschillende regelingen zorgt voor onbegrip bij bewoners en de samenwerking tussen organisaties bij onderling afhankelijke regelingen kan beter.

Schokkende waslijst

Het is een tamelijk schokkende waslijst aan klachten. Tel daar de eveneens ontluisterende verklaringen tijdens de parlementaire enquête gaswinning van het afgelopen jaar bij op, en het wordt duidelijk dat het rijk nog een enorme opgave heeft aan het terugwinnen van het vertrouwen van Groningers in het algemeen en in het gaswinningsgebied in het bijzonder.

De Groningse hoogleraar sociale psychologie Tom Postmes wond er onlangs tijdens een bijeenkomst in het Groninger Forum, georganiseerd door de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), geen doekjes om toen hij het had over het cognitief tekort van de overheid. ‘Dedain voor kennis is iets anders dan een tekort aan kennis. En het dedain spat eraf. De minister stuurt tien rapporten naar de Kamer. Deels onbegrijpelijk, deels tegenstrijdig, met een Kamerbrief die leest als rookgordijn. Dat is geen gebruik van kennis. Dat is misbruik.’

Postmes haakt hier in op de vier tekorten die de ROB onderscheidt in zijn recente uitgave Gezag herwinnen die op de Forumavond werd overhandigd aan commissaris van de koning (cdk) René Paas. In dit ‘signalement’ stelt de ROB dat het gezag van de overheid onder druk staat en verminderde ‘gezagswaardigheid’ daarbij een rol speelt. Onder die term vallen bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid. Verminderde gezagswaardigheid is een gevolg van die vier tekorten.

Naast het cognitieve tekort, zijn dat: het tekort van de macht, moreel tekort en het maatschappelijk tekort. investeren in gezagswaardigheid van het openbaar bestuur kan volgens de ROB bijdragen aan het herwinnen van gezag. Kort gezegd: investeer in bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid. De Raad wil dat die drie ‘denklijnen’ een agenda vormen voor herstel van de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur. Die agenda wil de ROB met burgers, maatschappelijke organisaties en het openbaar bestuur uitwerken.

Het spoor bijster

In een korte samenvatting van RTV Noord over de parlementaire enquête zegt Hans Vijlbrief, de huidige staatssecretaris mijnbouw: ‘Als burgers hun overheid niet vertrouwen, dat is ongeveer wel het ergste wat er is.’ Op de Forumavond gaat het over het herwinnen van het vertrouwen van de Groningers, maar ook over het falen van de overheid. Was het onwil, onkunde, onmacht, verkeerd beleid of allemaal?

In zijn betoog benoemt Postmes ook het maatschappelijk tekort: een overheid die out of touch is. ‘De rijksoverheid heeft stelselmatig alles gedaan om datgene wat leeft in deze samenleving te verdoezelen, te ontkennen en klein te houden. Ze heeft de oplossing verdraaid tot wat haar goed uitkomt: versterking.’ Het echte probleem volgens hem? ‘Die 2000 huishoudens die tegen het plafond zitten. Die mensen zijn het spoor volkomen bijster. Daar moeten wij aan de slag.’ Er is in Groningen al jaren een dalende trend in het vertrouwen in de rijksoverheid, weet Nienke Busscher, coördinator van het Kennisplatform Leefbaar en Kansrijk Groningen. De parlementaire enquête is een mooi instrument om duidelijk te krijgen wat er precies is gebeurd in het dossier en wie er verantwoordelijk voor was.

‘Er zit ook een gevaar in: het is heel transparant geworden hoe het misging; daardoor is het vertrouwen misschien nog meer gedaald.’ Het dossier loopt al lang en betrokkenen werken hard, constateert Busscher. ‘Maar technische, juridische en financiële kaders zijn leidend en dat is slecht voor het vertrouwen. Er wordt niet vanuit de burger geredeneerd. De vraag “waar heeft u behoefte aan” wordt niet gesteld.’

‘Heel frustrerend’

En heeft de overheid de problemen nu beter opgelost dan de NAM of niet? ‘ Wellicht hadden ze de uitvoering beter kunnen leggen bij een private partij, want eigenlijk heeft de overheid door haar bureaucratie het probleem verergerd. Dat is erg schadelijk.’ Busscher spreekt mensen in de uitvoering die dat heel frustrerend vinden. ‘Ze kunnen de beloften niet nakomen. Er mist een visie over hoe met de bewoners om te gaan. Daardoor kalft het vertrouwen af. En als een ambtenaar buiten de gebaande paden wil gaan, wordt die teruggefloten.’

Wat Groningers steekt, is ongelijkheid die tussen bewoners is gecreëerd, aldus Busscher. ‘En ook het langslepende en ongelijktijdige van het dossier: eerst was de aanpak gebiedsgericht, toen objectgericht, er kwamen random versterkingstrajecten en pilots en toen ging men weer naar gebiedsgericht.’ En er is gebrek aan transparantie bij de instanties. ‘Je weet niet wanneer je aan de beurt bent, er is geen overzicht meer van waar je recht op hebt.’

Maar vooral is er geen gedragen verhaal binnen Nederland en zelfs niet binnen de provincie, ziet Busscher. ‘Het probleem blijft binnen de provinciegrens. Er is geen vertrouwen dat het wordt opgelost. Bewoners, professionals en bestuurders moeten altijd hun verhaal bevechten en verdedigen.’

Daarbij worden veel procedures veranderd, wat afbreuk doet aan het vertrouwen. ‘Rechtvaardige procedures zijn heel belangrijk. Het gaat om tijdigheid, transparantie en billijkheid. Mensen hebben niet gevraagd om deze problemen. Als rijksoverheid moet je te vertrouwen zijn en je aan je woord houden. Die betrouwbaarheid mist.’ Om vertrouwen terug te winnen, moet die betrouwbaarheid op nummer 1 staan, weet Busscher. Is het vertrouwen überhaupt terug te winnen? ‘Dat is een lastige. Daar kunnen generaties overheen gaan. Je moet wel alles uit de kast halen om het te proberen en dat ook laten zien.’

Groningers willen gehoord worden, zodat ze weten ‘wij zijn niet gek’, aldus Busscher. ‘Ze moeten niet steeds het gevoel hebben dat ze zich moeten verdedigen.’ Ook materieel kun je vertrouwen terugwinnen. ‘Bijvoorbeeld door een regio-investering waar men trots op kan zijn. Dat je ziet dat Groningen een belangrijke regio is, zoals verbreding van de N33 en de Lelylijn. Dat maakt veel uit.’