Eerste stap in participatie: wrijving geeft warmte

Het blijkt uit alle cijfers: de warmtetransitie verloopt nog niet met het tempo dat de Rijksoverheid voor ogen staat. Dat is geen goed nieuws, maar de vertraging biedt gemeenten wél de gelegenheid om de regie te pakken op die delen van het proces waar ze wel invloed op hebben. Zoals participatie. Zodat alles klaarstaat op het moment dat er straks vaart moet worden gemaakt. Toegegeven: goed betrekken van bewoners kost tijd en zorgt voor wrijving. Maar onvoldoende betrekken kost uiteindelijk nog veel meer tijd. Het gezegde luidt niet voor niets: wrijving geeft warmte.

Rond de warmtetransitie vooral nog veel onduidelijk.  Er resteren nog veel vragen: over techniek (hoe?), over kosten (hoeveel?), over de planning (wanner en wat?). Warmtetransitie is een moeilijk en complex probleem, met een ingebakken conflict. De gemeente gaat zich bemoeien met de woonsituatie van inwoners, en dat ligt uiterst gevoelig. Diezelfde gemeente heeft bovendien op lang niet alle vragen een antwoord. En veel inwoners concluderen op basis van alles wat ze om zich heen horen en zien dat het allemaal erg voorbarig is, dat hun huishoudportemonnee erdoor wordt geplunderd en hun keuzevrijheid wordt beperkt.

Participatie, maar niet over een panklaar plan

Er is een probleem, en nog niet direct een kant-en-klare oplossing. Gemeenten zijn gewend om participatie in te zetten en op te tuigen zodra ze een concreet plan hebben.

Nu is het anders: er is in veel gevallen alleen een visie, een strategie, in het verlengde van Rijksbrede ambities. En de weg naar grootschalige uitvoering is vooralsnog bezaaid met gemene voetangels en klemmen. Dus is het bij nader inzien best begrijpelijk dat gemeenten terughoudend zijn. De opgave is moeilijk en dat geldt dus ook voor de participatie.

Het nuttige conflict niet uit de weg gaan

We moeten af van het idee dat participatie vooral een nuttig instrument is om een concreet plan te realiseren. Het is ook niet altijd leuk, gezellig en makkelijk. Maar bij een zo grote opgave als de warmtetransitie kun je, met alle onzekerheid, toch maar beter zo vroeg mogelijk het stakeholdermanagement opzetten en te beginnen met de participatie met bewoners, bedrijven, andere professionals en collega-ambtenaren. Dus onze boodschap is: start als gemeente de participatie en wees niet bang om daarmee ook het conflict op te zoeken. Een conflict genereert nieuwsgierigheid en energie, het is een bron van vernieuwing en verandering. Ook voor die boze bewoner of organisatie. En bovenal creëert het bewustwording van het probleem. Het doel van participatie is in dit geval dus om een gezamenlijk beeld bij het probleem te krijgen. 

Met alle onduidelijkheid is het mogelijk, en eigenlijk gewoon noodzakelijk, om te werken aan betrokkenheid, aan het besef dat er een gezamenlijk probleem is en dat de opties niet oneindig zijn. En dat je dat bij voorkeur samen oplost. Die onzekerheid kun je in elk geval wegnemen.

Juist omdat hét resultaat in de warmtetransitie nog onduidelijk is, kun je juist inzetten op participatie en hiermee kun je in ieder geval één onzekerheid weg nemen. Namelijk dat je het wel sámen wilt doen.

Ga het gesprek aan

Want als je de nuttige confrontatie uit de weg gaat, dan loop je de kans dat je uiteindelijk verstrikt raakt in een venijniger, dieper en langduriger conflict. Juist omdat de gemeente zich dan pas in een latere fase ‘plotseling’ gaat bemoeien met zoiets fundamenteels als wonen en warmte, waardoor bewoners zich overvallen voelen en de hakken nog veel steviger in het zand zetten.

Juist door in gesprek te gaan, door de tegenstellingen op te zoeken, in kaart te brengen en te analyseren, kun je het leren hanteren en kanaliseren. Er komt weerstand, er komen bezwaren, dus wees nieuwsgierig om ermee om te leren gaan. En het gezegde luidt immers: door wrijving ontstaat warmte.

Wees ook eerlijk en helder over wat je wilt bereiken en wat je hebt te bieden en wat (nog) niet. Schijnparticipatie is dodelijk, want vertrouwen komt te voet en gaat te paard.

Winst voor later

Investeren in participatie betekent dat een gemeente meer meters kan maken op het moment dat er schot in de zaak komt. Veel mensen vinden het nu nog te onzeker en te spannend en te duur, maar over een paar jaar kan de situatie totaal anders zijn. Denk aan oplopende leveringsproblemen van gas, aan de snelle technologische ontwikkelingen en aan het feit dat publieke en private partners elkaar op enig moment toch weer zullen vinden. En dan kan het ineens snel gaan. Het argument dat veel mensen nu nog hanteren (‘ik doe niks, het zal mijn tijd wel duren’), wordt dan minder krachtig.

Het lukt in onzekere tijden niet om alle neuzen dezelfde kant op te krijgen, maar je bent al een heel eind als er gedeelde verantwoordelijkheid groeit door het probleem scherp te formuleren en daarover met elkaar in gesprek te gaan. Participatie valt en staat met vertrouwen.

Het helpt als een gemeente toont dat zij weet wat er speelt, zich heeft verdiept in de situatie, in de omstandigheden en de zorgen van mensen.

Nu werken aan de relatie is pure winst

Dan kan er trouwens ook enthousiasme ontstaan, van mensen die wel samen willen uitzoeken wat er kan en wat dat kost. Onze visie: op het moment dat het als een gezamenlijk probleem wordt erkend, gaan de inwoners bijdragen aan de warmtetransitie. Ieder op zijn of haar eigen manier. Door te isoleren, door de buren te helpen of te enthousiasmeren, door actief mee te denken over mogelijke en haalbare oplossingen. Nu werken aan de relatie is pure winst voor de stappen die daarna komen, en je komt er ook achter hoe je die stappen kunt inrichten, omdat je de situatie zelf beter gaat begrijpen.

Van stakeholderanalyse naar gebiedsregisseur

Een gemeente moet natuurlijk allereerst weten met wie ze te maken heeft – de stakeholderanalyse. Een eerste vraag is dan: wie heeft er een belang bij deze opgave, wie wordt erdoor geraakt? En vervolgens: hoe betrek ik hen erbij, wat is de beste participatiestrategie, met wie moet ik in gesprek en op welke manier? Is er al vertrouwen of niet, moet het kennisniveau in een aantrekkelijke vorm worden opgekrikt? Soms kun je beginnen bij een wijkcomité met veel draagvlak, soms blijkt zo’n gezelschap niet helemaal representatief en is het verstandig om meer mensen te spreken om een goed beeld te krijgen.

Volgende stap kan zijn dat er een gebiedsregisseur aan de slag gaat, omdat die werkt aan duurzame relaties, en niet alleen als doel heeft om de energietransitie te ondersteunen. In gesprekken kunnen dan ook andere kwesties aan bod komen die niets met warmte te maken hebben, maar wel kunnen zorgen voor een warmere relatie.

Zorgen dat het lukt

Op die complexe weg naar de warmtetransitie staan wij gemeenten terzijde. Als ingenieursbureau hebben we natuurlijk onze technische basis. Maar die koppelen we aan kennis en ervaring op het gebied van participatie en stakeholdermanagement, en in het begeleiden van complexe uitvoeringsprogramma’s -  we weten uit de praktijk hoe je om kunt gaan met weerstand tegen verandering. Daar hebben we ook creatieve én effectieve methoden voor. Zoals een gezamenlijke wandeling door het gebied, een ‘walkshop’ noemen we dat, waarbij we samen kijken wat er echt belangrijk is. Ook serious gaming kan waardevol zijn, om een vraagstuk doorleefbaar te maken. Elke keer zoeken we een aanpak die het beste past.

Zo werken we samen met gemeenten aan het besef van een gemeenschappelijk probleem, we brengen de keuzes in kaart om vaart te kunnen maken, om samen naar oplossingen te zoeken – vanuit een duurzame relatie met de bewoners. Want het is zeker niet iets wat je even snel kunt fiksen. Daarom staat ook voor ons die duurzame relatie voorop. En met onze krachtige regionale verankering weten we wat er speelt, we zijn altijd dichtbij.