Onvoltooide natuur

In 2018 zou zij gereed moeten zijn: de ecologische hoofdstructuur (EHS), een netwerk van natuurgebieden, onderling verbonden door robuuste verbindingszones. De realisatie van de EHS ligt in handen van de provincies, als onderdeel van de afspraken die zij in 2006 met het Rijk hebben gemaakt over investeringen in het landelijk gebied (ILG: Investeringsbudget Landelijk Gebied).

‘Dat lijkt te worden vergeten in de huidige discussie over de EHS. Natuur is een onderdeel van een veel breder palet aan maatregelen die het Nederlandse platteland een goede toekomst moeten bieden en waar de provincies volop mee in de weer zijn’, zegt Rein Munniksma (PvdA), gedeputeerde vitaal platteland, natuur en recreatie van de provincie Drenthe. ‘We krijgen te maken met maar liefst 60 procent minder rijksbudget voor natuur, recreatie, plattelandsvernieuwing en dergelijke. Het gevolg is dat er nauwelijks voldoende geld zal zijn om bestaande afspraken over grondverwerving en inrichtingsmaatregelen na te komen en het beheer van natuur en landschap goed te regelen. Laat staan dat er middelen zullen zijn om nog iets nieuws te doen.’

Munniksma onderhandelt samen met zijn collega’s Joop Evertse (ChristenUnie/SGP, Zuid-Holland) en Ruud van Heugten (CDA, Noord- Brabant) namens het Interprovinciaal Overleg (IPO) met Henk Bleker, CDA-staatssecretaris van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) over de toekomst van het landelijk gebied en dus ook van de EHS. ‘Het is mooi dat het Rijk de zorg voor natuur en landschap ziet als een kerntaak van de provincies, maar we moeten wel voldoende mogelijkheden hebben om die taak naar behoren uit te voeren.’

Bleker heeft met het IPO afgesproken dat zijn ministerie en de provincies in een periode van 4 maanden tijd de EHS zullen ‘herijken’. Munniksma noemt een voorbeeld van een onderhandelingspunt: ‘In het regeerakkoord staat dat de EHS in 2018 gereed moet zijn, in herijkte vorm. In Drenthe proberen we slimme combinaties te maken en dat heeft succes. We koppelen de realisatie van de EHS onder andere aan inspanningen om te voldoen aan de Kaderrichtlijn Water, zoals het natter maken van natuurgebieden, wat in 2027 zijn beslag moet hebben gekregen. Ik kan mij op zich voorstellen dat het Rijk in slechte tijden ook bezuinigt op het Investeringsbudget Landelijk Gebied, maar ik pleit ervoor de einddatum van 2018 voor de realisatie van de EHS los te laten en te koppelen aan de einddatum voor de Kaderrichtlijn Watermaatregelen, 2027. Dan is er sprake van integraal rijksbeleid en is er meer tijd - en geld - om de EHS te realiseren in samenhang met het waterbeleid.’

Abrupt gestopt

Willem Hellevoort, beleidsbeïnvloeder bij Natuurmonumenten, vindt de term ‘herijking’ een eufemisme. ‘Het concept van de EHS wordt afgebroken, blijkt uit het regeerakkoord. Het is nogal wat. We dachten dat er 40 procent zou worden bezuinigd op het natuurbeleid, maar dit blijkt 60 procent te zijn. Bij andere beleidsterreinen, met uitzondering van de eveneens hard getroffen cultuursector, gaan er slechts enkele procenten af. De aanleg van robuuste verbindingszones, stroken grond die natuurgebieden met elkaar moeten verbinden, wordt abrupt gestopt.

Er gaat een streep door reeds met grondeigenaren gemaakte afspraken. Het is terecht dat de provincie Flevoland erg boos is op staatssecretaris Bleker die een stokje wil steken voor de realisatie van het Oostvaarderswold, de beoogde robuuste verbindingszone tussen de Oostvaardersplassen en het Horsterwold bij Zeewolde. Er is draagvlak voor dit plan, er zijn al gronden aangekocht. Bovendien krijgt het Oostvaarderswold niet alleen een natuurfunctie, maar is het ook bedoeld als recreatiegebied voor de toenemende bevolking van Flevoland.’

Hellevoort mist een inhoudelijke, ecologische visie achter de voornemens van het kabinet. ‘Ik vraag me af of zo’n visie wel achter de herijking zal zitten waarmee het Rijk en de provincies nu bezig zijn. Het lijkt mij onmogelijk om in 4 maanden een doorwrocht plan te maken. Ik neem aan dat het voorlopig blijft bij procesafspraken.’

Natuurmonumenten wordt door de meeste provincies betrokken bij het nadenken over de herijking, maar niet door het Rijk. ‘De Tweede Kamer heeft een motie aangenomen waarin de regering wordt opgeroepen in gesprek te gaan met maatschappelijke organisaties, waaronder Natuurmonumenten. Dat overleg heeft tot nu toe niet plaatsgevonden.’

© B-GRAPHIC

ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR Klik hier voor de kaart van de ecologische hoofdstructuur en de robuuste verbindingszones.

Kwaliteit achteruit

Wat zijn de gevolgen van de bezuinigingen op het natuurbeleid? Hellevoort: ‘De kwaliteit van natuurgebieden zal achteruitgaan. Waar nu nog geen natuur is op gronden die voor de EHS zijn aangekocht, zal ook geen natuur meer komen. Door te bezuinigen op beheer, bestaat het gevaar dat gebieden minder aantrekkelijk worden voor recreatief medegebruik omdat er niet genoeg geld is om paden te onderhouden. Staatssecretaris Bleker zegt dat hij veel meer natuur door boeren en andere particuliere grondeigenaren wil laten beheren. Uit onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) blijkt dat agrarisch natuurbeheer tot nu toe onvoldoende natuurkwaliteit oplevert. Wil je dit verbeteren, dan zou er veel meer geld bij moeten.

Bovendien zijn er pas voor 35 duizend van de 140 duizend hectare die zijn aangewezen voor agrarisch en particulier natuurbeheer beheersovereenkomsten afgesloten. Er is niet zoveel belangstelling voor.’

Hellevoort vindt het vooral heel erg schadelijk dat gebiedsprocessen worden gefrustreerd. ‘Provincies, terreinbeheerders, agrariërs en andere betrokkenen werken intensief samen om de EHS zo goed mogelijk te realiseren. Door het kabinetsbeleid dreigen ze, net als vroeger, tegen elkaar te worden uitgespeeld.’

Dit laatste is ook een zorg van de Drentse gedeputeerde Munniksma: ‘Boeren in de planologisch begrensde EHS hebben nu de zekerheid dat hun grond, wanneer die omsloten is door natuur waardoor er geen bedrijfsuitbreiding mogelijk is, op den duur wordt aangekocht. Die zekerheid vervalt door het kabinetsbeleid.’

Conflict met Europa

De voornemens van het kabinet om geen robuuste ecologische verbindingszones te realiseren en te snoeien in de rest van de EHS, kan Nederland in conflict brengen met de Europese Unie. Gerben Jan Gerbrandy, D66-Europarlementariër, heeft over dit onderwerp vragen gesteld aan de Europese Commissie. ‘Ik wil weten wat de Commissie van de Nederlandse voornemens vindt, of deze op gespannen voet staan met de vogel- en habitatrichtlijn en het aanwijzen en adequaat beheren van Natura 2000-gebieden (het Europese netwerk van 26 duizend beschermde gebieden, red., zie ook ‘Natura 2000 en EHS’ op deze pagina). Er is een kans dat de Commissie zegt dit niet te kunnen beoordelen zo lang de Nederlandse plannen niet concreet zijn.

In de Brusselse wandelgangen hoor ik veel bezorgdheid en onbegrip over de toekomst van het Nederlandse natuurbeleid. Ons land was altijd een van de koplopers. De EHS heeft model gestaan voor Natura 2000 waarmee de kwaliteit van de Europese natuur en de biodiversiteit worden veiliggesteld.’

Gerbrandy heeft grote twijfels of Nederland met de in het regeerakkoord voorgenomen maatregelen kan voldoen aan het door ons land onderschreven EU-beleid. ‘Nederland heeft bepaalde natuurdoelen gesteld voor Natura 2000-gebieden en deze kenbaar gemaakt aan Brussel. Als we deze doelen niet halen, zal de Commissie, en mogelijk later het Europees Hof, Nederland dwingen dit alsnog te doen. De door het kabinet geschrapte verbindingszones zijn nodig om ervoor te zorgen dat planten en dieren van het ene Natura 2000-gebied in het andere kunnen komen.

Het kabinet gaat voorbij aan wat met het Europese en voorheen ook Nederlandse natuurbeleid wordt beoogd, namelijk natuur die kwalitatief goed is. Het is prima dat er eens wordt bekeken of de beoogde omvang van de EHS nog voldoet om de natuurdoelen te halen. Er is een hoop gedoe met grondaankoop, veel verworven gronden zijn nog niet ingericht als natuur. De einddatum van 2018 is moeilijk te halen. Kritisch naar de EHS kijken moet je op een andere manier doen dan het Rijk nu doet. Ik heb wat dat betreft meer vertrouwen in de provincies.’

Ook gedeputeerde Munniksma van de provincie Drenthe constateert mogelijke strijdigheden tussen het natuurbeleid van het huidige kabinet en het EU-beleid. ‘De EU rept weliswaar niet over robuuste verbindingszones, maar wel over stepping stones die het planten en dieren mogelijk moeten maken zich te verplaatsen. Bovendien verstrekt de EU subsidies voor het halen van Europese natuur- en waterdoelen. Dat doet zij niet voor niets, wij hebben bijvoorbeeld geld gekregen voor het vernatten van het natuurgebied Dwingerderveld. Ik hoop dat het ministerie van EL&I eens goed kijkt naar de verplichtingen die Nederland heeft op het gebied van Europees natuurbeleid.’

Mitsen en maren

Friso de Zeeuw, praktijkhoogleraar Gebiedsontwikkeling aan de TU Delft: ‘De EHS is een puur Nederlands concept dat 20 jaar geleden van start ging. Een succesnummer met mitsen en maren, waar je niet plotseling mee moet willen stoppen. Daar waar de EHS samenvalt met Natura 2000-gebieden, kan het kabinetsbeleid inderdaad strijdig zijn met Europese regelgeving. Ik ben kritisch over de Nederlandse invulling van het Natura 2000-beleid, net als die van fijnstof en de Kaderrichtlijn Water. Er zitten door Nederland zelf bedachte wetgevingskoppen op waardoor de Europese regelgeving strakker is dan eigenlijk hoeft. Het nieuwe kabinet wil die koppen niet meer, en dat is goed. Het Natura 2000-beleid gaat uit van het standstill-beginsel. In een bepaald gebied moet een x-aantal exemplaren van specifieke planten- of diersoorten aanwezig zijn. Om die aantallen te halen, kan er vrijwel niets. Een boerenbedrijf kan bijvoorbeeld niet uitbreiden, en dat brengt schade toe aan de reputatie van het natuurbeleid en van Europa. ‘Dat mag niet van Europa’, wordt er al snel gezegd.’

De Zeeuw ziet als alternatief dat er, in veenweidegebieden als voorbeeld, ‘donkergroene’ gebieden worden aangewezen waarin de agrarische bedrijfsvoering gericht is op weidevogels. Daarnaast zijn er minder groene gebieden waar agrarische bedrijven meer ontwikkelingsmogelijkheden krijgen. ‘Maak het allemaal minder star. Laat de provincies gebieds- en beheervisies opstellen in samenspraak met gemeenten, agrariers en natuurbeschermers. Zet een gebiedscoöperatie waarin deze partijen zijn opgenomen aan het stuur. De provincies houden in de gaten of de gebiedscoöperaties hun werk goed doen, zonder deze af te rekenen op rigide lijstjes met aantallen soorten.’

Europarlementariër Gerbrandy is het er niet mee eens dat Nederland het Europese natuurbeleid te eng interpreteert. ‘Er ligt een wetenschappelijke basis aan ten grondslag. Het is kwetsbaar, dat klopt. De natuurgebieden in ons land zijn klein. Daardoor luistert het nauw hoe je deze gebieden inricht en beheert voor bepaalde soorten die we willen behouden. En als er in Frankrijk trekvogels worden afgeschoten die wij juist willen beschermen, is er al gauw een probleem. Ik vind wel dat er soms raar met het soortenbeschermingsbeleid wordt omgegaan. Als er ergens iets wordt gerealiseerd, is het goed om te kijken of een soort die daardoor kan verdwijnen op een andere plek misschien veel beter gedijt. Er moet meer naar leefgebieden dan naar individuele soorten worden gekeken. Het is prima dat het verdwijnen van natuur op andere plaatsen wordt gecompenseerd. In ons kleine land is dat echter lastig.’

Concrete oplossingen

Naar verwachting presenteren de provincies en het Rijk begin maart de resultaten van het EHS-herijkingsproces. De provincies houden op 14 februari in Drenthe (zie www. landvanmorgen.nl) een bijeenkomst met voorlieden van onder andere natuurbeschermings- en landbouworganisaties en waterschappen om gezamenlijk concrete oplossingen te bedenken voor de toekomst van het landelijk gebied, die onder vuur ligt door het kabinetsbeleid.

‘Wij laten ons voeden met ideeën die leven bij de overheid en andere betrokkenen’, zegt de Drentse gedeputeerde Munniksma. ‘Er ligt een strak regeerakkoord. Tegelijkertijd zoekt het kabinet naar draagvlak voor de te nemen maatregelen. Dat draagvlak is er alleen als je natuur, water en landbouw op de juiste plekken situeert. Voor agrarisch gebruik slechte grond kan worden opgekocht met als bestemming natuur en water, de landbouw krijgt de ruimte op goede gronden.’

Natura 2000 en EHS
Natura 2000 is het Europese netwerk van natuurgebieden waarin belangrijke flora en fauna voorkomen, gezien vanuit een Europees perspectief. De Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen, in Nederland vertaald in de Natuurbeschermingswet, zijn de juridische basis voor Natura 2000. Nederland meldde in Brussel 166 gebieden aan. Deze gebieden liggen vrijwel allemaal in zijn geheel in de ecologische hoofdstructuur (EHS).

De aanmelding start in Brussel: het Rijk wijst vervolgens de Natura 2000-gebieden definitief aan waarna binnen 3 jaar beheerplannen voor deze gebieden moeten worden opgesteld. Dit gebeurt voor de meeste Natura 2000-gebieden op initiatief van de provincies. Indien de natuurdoelen niet worden gehaald, kan de Europese Commissie Nederland hierop aanspreken en afrekenen.

In december 2010 moesten voor alle Natura 2000-gebieden de definitieve aanwijzingsbesluiten rond zijn. Die datum is voor veel gebieden niet gehaald: op 31 december 2010 waren er in totaal 56 gebieden aangewezen.

Meer informatie op www.natura2000.nl