Nieuwe bedrijvigheid in de bajes

Tientallen jaren zaten de deuren stevig op slot en vaak staan er ook nu nog hoge muren omheen. Maar een voormalig gevangenisterrein kan van een no-go-area veranderen in een hotspot met horeca, cultuur en bedrijven, zo wordt in onder meer Breda en Haarlem bewezen.

Meloen

Het is een enorme meloen’, zegt de Bredase wethouder Paul de Beer (stedelijke ontwikkeling, D66) over de bijzondere vorm van koepelgevangenis De Boschpoort. ‘Vanuit erfgoed-oogpunt is het gebouw al iconisch, de nieuwe invulling kan dat versterken.’ Als hij door zijn oogharen kijkt naar het terrein aan de rand van de binnenstad, ziet hij vooral kansen: ‘Deze context leent zich voor iets dat enorm verrijkend kan zijn voor Breda. De nieuwe invulling moet spicy worden, geen lauwe pasta.’

Probleem
Er is een klein probleem: het complex is niet van de gemeente, maar eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf (RVB), en de gemeente Breda kan het niet (meer) kopen. De Beer: ‘Toen het RVB het een paar jaar geleden aan ons te koop aanbood, konden we dat écht niet doen. Er waren te veel vraagtekens en risico’s.’ Aan het begin van deze bestuursperiode, ‘waarbij we inzetten op binnenstedelijke herontwikkelingslocaties’, klopte De Beer bij het RVB aan: kon Breda de koepel alsnog kopen? ‘Helaas, die fase was gepasseerd, kregen we te horen.’ Dus staat PI De Boschpoort sinds half maart in de etalage op biedboek.nl, de verkoopsite van het Rijksvastgoedbedrijf.

Regie

Toch is de gemeente de regie zeker niet kwijt, benadrukt De Beer. Met het RVB samen is een nota van uitgangspunten opgesteld, met randvoorwaarden die ‘de unieke kwaliteiten van deze plek’ moeten waarborgen. Ook de inwoners van Breda hebben via een participatietraject hun zegje kunnen doen. ‘We denken aan een combinatie van bedrijven in de toegepaste technologie, de creatieve industrie en hogeronderwijsinstellingen. Die samenwerking is er al en is enorm interessant. We hopen dat de partij die dit koopt, dat in haar plannen opneemt. We zullen als een soort oliemannetjes partijen met elkaar in contact gaan brengen.’

Kwaliteit
Een beoordelingscommissie, waarin ook de rijksbouwmeester en de directeur van het stedelijk museum van Breda zitten, zal de ingediende plannen beoordelen. ‘Wij willen als stad vooral kwaliteit, terwijl voor het RVB de opbrengst natuurlijk ook van belang is. We hebben dus het RVB gevraagd: stel dat de prijs lager uitvalt dan jullie hadden gehoopt, accepteren jullie dat dan? Daarop kregen we een bevestigend antwoord, dus daar gaan we dan maar van uit hè, als één overheid.’

Unieke kans

De gemeente Haarlem kocht het monumentale koepelcomplex aan de Harmenjansweg in 2016 wél (voor 6,4 miljoen euro) van het Rijksvastgoedbedrijf. Wethouder Floor Roduner (ruimtelijke ontwikkeling, PvdA): ‘Zo’n megaterrein dat vrijkomt in de historische binnenstad, met een beeldbepalend gebouw, dat is een unieke kans. Dan denk je direct: hoe kan dat een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van Haarlem?’

Beter aangehaakt
Het Spaarne verdeelt de stad in oost en west, waarbij de westkant de historische binnenstad is. ‘Maar de koepelgevangenis vormt nog een stukje van die historische binnenstad aan de vaak wat onderbelichte oostkant van het Spaarne. Nieuwe ontwikkelingen daar kunnen ervoor zorgen dat Haarlemmers “de sprong over het Spaarne” gaan maken, en dat dit stuk beter aangehaakt is op de binnenstad.’

Instrument
Ook hier werd de jaren voor de verkoop een uitgebreid Programma van Eisen en Ambities opgesteld in overleg tussen gemeente en RVB. ‘Met alle stedenbouwkundige en monumentale randvoorwaarden, welke eisen je stelt aan woningbouw, commerciële en maatschappelijke functies. Zo’n nota is natuurlijk een belangrijk instrument om als gemeente te kunnen sturen op wat er na verkoop gaat gebeuren. Als je dat goed hebt geregeld met het RVB, maakt het denk ik niet zoveel meer uit of je zelf eigenaar bent of dat een andere partij er onder die randvoorwaarden mee aan de slag gaat.’

1001 ideeën
De inwoners van Haarlem kwamen na 2014, toen duidelijk werd dat de koepelgevangenis in de verkoop zou komen, met 1001 ideeën voor het gebouw en het terrein. Uiteindelijk mocht de Stichting Panopticon het complex van de gemeente Haarlem kopen. Roduner: ‘Met een terugkoopoptie voor ons. We wilden ze graag een kans geven, maar als het niet zou lukken, wilden we het terugkopen.’

Financiers
De verbouwing van het complex is inmiddels flink op streek. Er komt een Duitse private universitaire onderwijsinstelling, 350 studentenwoningen, horeca, een bioscoop. ‘De slogan van de stichting Panopticon is Open de Koepel, en dat zien we nu voor onze ogen gebeuren.’ Roduner is blij en misschien zelfs een beetje verbaasd, dat het allemaal lukt. ‘Het initiatief lag bij een groep competente en betrokken Haarlemmers, maar het is een enorm gebied, een ingewikkelde ontwikkeling, een rijksmonument. Het gaat er toch om dat je financiers vindt, afspraken met banken en bouwers kunt maken. We hebben die terugkoop­optie lang gehouden: we wilden zeker weten dat het zou lukken.’

Enorm gat

Onder de open ruimte van de koepel werd een enorm gat gegraven: daar komt een bioscoop. Roduner: ‘Dat verzín je toch niet? Zo’n koepel heeft een onhandige ronde vorm, dikke muren, kleine cellen, een gigantische lege ruimte: ik vind het enorm veel complimenten waard, hoe de potentie van dit bijzondere gebouw wordt ingezet.’

Lees het hele verhaal over de gevangenissen deze week in BB12 (inlog).