Nationaal belang is een fictie

Wie moet er zorgen voor de regio? De heroverwegingswerkgroepen ‘Openbaar bestuur’ en ‘Leefomgeving en milieu’ hebben deze vraag opgeworpen en leveren er gelijk een antwoord bij. Op pagina 48 van haar rapport houdt de Werkgroep Openbaar bestuur een pleidooi om gemeenten en provincies geen rijksbijdragen te verstrekken als die niet minstens tachtig miljoen euro per regeling omvatten.

Bovendien zou er van die tachtig miljoen minstens vijf miljoen verstrekt moeten worden per gemeente of provincie die geld van die regeling krijgt, omdat ‘onder dit bedrag nauwelijks van een nationaal belang kan worden gesproken’. Die zin verraadt het denkkader van de werkgroep. Het Rijk draagt alleen financieel bij als er een nationaal belang is, en wil zich niet meer verantwoordelijk voelen voor en niet meer meebetalen voor lokale, regionale en provinciale belangen.

Opmerkelijk genoeg is de Werkgroep Leefomgeving en milieu veel explicieter over dit denkkader. Deze werkgroep besteedt er zelfs een aparte bijlage aan, bijlage 7. Daarin stelt de werkgroep onder andere: ‘In zijn algemeenheid geldt: het Rijk beperkt zich tot die doelen, waarvan de baten (inter-)nationaal genoten worden’ en ‘als de baten van het project op lokaal niveau neerslaan, moeten ook de kosten op datzelfde niveau worden gedragen en is er geen reden voor rijksbetrokkenheid.’

Met in het achterhoofd dat de twintig werkgroepen hun voorstellen opmerkelijk goed op elkaar hebben afgestemd, leeft het denkkader dat de regio maar voor zichzelf moet zorgen veel breder. Om te bezuinigen gaat het Rijk zich beperken tot zijn kerntaak, en de kerntaak van het Rijk is de zorg voor het nationaal belang. Maar wat is dat, het nationaal belang? De werkgroep Leefomgeving en milieu noemt een aantal voorbeelden; één daarvan is ‘de zorg voor voldoende betaalbare woningen voor de inwoners van Nederland’.

Dat het Rijk huurtoeslag verstrekt aan mensen met lage inkomens, sluit aan bij het nationaal belang. Maar is de zorg voor voldoende betaalbare woningen voor de inwoners van Drenthe ook een nationaal belang? En de zorg voor inwoners van Emmen ook? Iedereen voelt aan dat het inmiddels vooral om regionaal of lokaal belang gaat. De baten van een bouwsubsidie voor die gemeente slaan vooral op het lokaal niveau neer. Toch is de optelsom van al die lokale en regionale belangen weer het nationaal belang.

Files

Ongetwijfeld is het van nationaal belang als de bereikbaarheid verbetert door de files aan te pakken. Bovenaan de file top-tien staat de file op de A2 tussen Waardenburg en Kerkdriel. Is het aanpakken daarvan een nationaal belang? Of is dat vooral een Gelders belang? Het is zeker niet in het regionaal belang als die file zou moeten verdwijnen door de afslag op te heffen, dus wellicht is het dan wel een nationaal belang. Maar als het regionaal belang en het landelijk belang zouden samenvallen door dat verkeersknooppunt aan te pakken, zou het Rijk dan alle kosten moeten betalen? Of een deel ervan?

Een ander probleempunt is dat ‘nationaal belang’ bij het oplossen van files al snel overeenkomt met ‘Randstadbelang’. Of is de redenering dat het nationaal belang bij de bereikbaarheid beperkt is tot de rijkswegen? Applaus dan voor degene die in Den Helder durft uit te leggen dat hun bereikbaarheid een regionaal belang is, omdat er immers geen rijksweg naar toe loopt, en de bereikbaarheid van Hilvarenbeek en Nieuweschans een nationaal belang, alleen omdat daar wel een rijksweg loopt.

De A12 in Den Haag is een lokale weg. De bereikbaarheid van Den Haag is dus een lokaal belang? Zijn de zeedijken van nationaal belang? En ook de zeedijk om Texel? Zijn de regionale politiekorpsen alleen van regionaal belang, en het korps landelijke politiediensten van nationaal belang? De namen doen vermoeden van wel. Het drugstoerisme bestrijden is een nationaal belang als de douane het doet, en een lokaal belang als de gemeente maatregelen treft?

Het nationaal belang bestaat eenvoudigweg niet. Het is slechts een mening of een bepaald belang wel of niet van nationale betekenis is. Als het Rijk dus alleen maar wil zorgen voor wat onomstreden van nationaal belang is, vooruit: inclusief het internationaal belang, dan blijven er heel weinig rijkstaken over.

Sterker nog, één van de weinige plekken waarop het nationaal belang onomstreden wordt aangevoerd, is als het juist in strijd is met het lokaal belang. Een proef met ondergrondse CO2-opslag in Barendrecht is van nationaal belang, en uitdrukkelijk in strijd met het lokaal belang. Volgens dezelfde redenering dat het landelijk belang niet of nauwelijks bestaat, bestaat ook het provinciale belang niet. En om nu te stellen dat alles regionaal of lokaal belang is, is ook onzinnig.

Eigen inwoners

Het Rijk start de discussie door aan te kondigen zich te gaan beperken tot het nationaal belang en niet meer voor het provinciale, regionale of lokale belang te willen zorgen. Zinvol is het om de discussie ook van de andere kant te bekijken: voor welk belang de gemeente eigenlijk wil zorgen. Voor het lokaal belang, daaraan bestaat geen twijfel. Maar moet de gemeente zich gedragen als pure belangenbehartiger van alleen het belang van de eigen inwoners, eigen volk eerst, of moet de gemeente ook het regionaal, provinciaal en landelijk belang meewegen? De vraag stellen is hem beantwoorden.

Natuurlijk moeten de gemeenten breder kijken. Dat doen ze ook. De economische crisis verleidde honderden gemeenten tot extra uitgaven, ook al was het besef er wel degelijk dat er ooit financieel zware tijden zouden aanbreken. Veel gemeentelijk beleid is ook deels van nationaal belang. Het bouwen van een school draagt bij aan het nationaal belang van een goed opgeleide beroepsbevolking. Het helpen van een werkloze om een baan te vinden draagt bij aan het nationaal belang van voldoende werkgelegenheid.

Vrijwel alle beslissingen van alle decentrale overheden zijn, althans voor een deel, ook van nationaal belang. Zo geredeneerd is alles van nationaal belang. Die uitkomst is exact tegengesteld aan die van de vorige paragraaf, dat het nationaal belang niet of nauwelijks zou bestaan. Het is opnieuw dus slechts een mening of een bepaald belang wel of niet van nationale betekenis is. Het is dus niet zo zinvol een bepaald belang te willen betitelen als een nationaal, provinciaal, regionaal of lokaal belang.

De praktijk is dat alle overheden intensief met elkaar overleggen en samenwerken om problemen op te lossen. Het Rijk houdt rekening met de regionale belangen, de regio’s houden rekening met het landelijk belang. Intensieve samenwerking tussen overheden is essentieel. Daarbij heeft iedere overheid zijn eigen rol, zijn eigen taken, zijn eigen rechten en zijn eigen plichten. Geen enkele overheid mag zijn verplichtingen zomaar, eenzijdig, zonder compensatie, opzeggen. Alleen in goed overleg tussen alle overheden gezamenlijk is een rolverandering mogelijk.

Accijnzen

In de jaren twintig van de vorige eeuw is afgesproken om vrijwel alle belastingheffing te centraliseren. Dat is veel efficiënter, en dat deed allerlei lokale accijnzen en belastingen verdwijnen. Bij dat recht op de inkomsten dat het Rijk zich toe-eigende, hoort natuurlijk de plicht om voor de projecten in de gemeenten en provincies te blijven betalen. Dat verandert niet door die projecten te betitelen als ‘van regionaal en lokaal belang’!

De rol van ontvanger van belastingen ligt grotendeels bij het Rijk, de rol van betaler ligt dus grotendeels ook bij het Rijk, al bijna honderd jaar. Als het Rijk zich wil terugtrekken van het regionaal en lokaal belang, dan zou dat consequent en volledig moeten gebeuren. Geen wetten en regelingen meer als de baten daarvan vooral op lokaal of regionaal niveau neerslaan. Geen rijksbelastingen meer als die niet minstens vijf miljoen euro per gemeente of provincie, of tachtig miljoen landelijk, opleveren. Onder dat bedrag kan immers nauwelijks van een nationaal belang worden gesproken?

Geen enkele gemeente heeft als bezuinigingsplan opgenomen om geen rekening meer te houden met de wensen van Rijk, provincie of omliggende gemeenten, en om het nationaal en provinciaal belang te negeren. Logisch, want die belangen lopen veelal parallel. Schril in contrast daarmee komt het Rijk nu wel met plannen om het lokaal en regionaal belang te negeren. Dat is niet te betitelen als ‘beperken tot de kerntaken’ om te bezuinigen, dat is simpelweg verzaken.