Circulaire economie versnellen?

Met de groeiende druk om duurzame oplossingen te omarmen, speelt de ketenregisseur in ketenprojecten een cruciale rol in het versnellen van de transitie naar een circulaire economie. Deze projecten bieden een platform voor samenwerking tussen verschillende actoren en schakels in de waardeketen. De juiste invulling van ketenregie maakt deze tot een succes. Door een strategische aanpak, roadmapping en ontwikkelen van innovatieve oplossingen wordt hergebruik gemaximaliseerd en afval geminimaliseerd. Hoe kan ketenregie een katalysator zijn voor duurzame verandering en welke uitdagingen komen hierbij kijken?

In dit tweede artikel werpen onze Circulaire Economie ketenregisseurs, Maarten van der Westerlaken en Beant Dijkstra een scherpe blik op de cruciale rol van ketenregie en de opkomende noodzaak van een ketenregisseur om de transitie naar een circulaire economie te versnellen.

Circular Challenge

Laten we rondom de Week van de Circulaire Economie 2024 een krachtig statement maken: waar ligt de lat van onze circulaire ambities? Wat is jouw visie voor een circulaire toekomst en kunnen we samen een gevoel van urgentie creëren? Denk en praat mee de komende weken in onze Circular Challenge blogs, waarin we prikkelende stellingen bespreken vanuit transitiemanagement theorieën en onze dagelijkse ervaring. We dagen je uit om samen urgentie te zetten op actie!

Wat moeten we ons voorstellen bij deze rol en wat is het belang ervan in de transitie naar een circulaire economie?

Beant: Een ketenregisseur is iemand die partners in dezelfde waardeketen helpt zich meer circulair te organiseren, en hierdoor richting geeft aan de transitie. Dit is een onafhankelijke en aanjagende rol die met name actief is in de eerste fase van ontwikkeling, met als uiteindelijk doel ketenpartners handvatten te geven zichzelf circulair te ontwikkelen. Daarbij is verbinden van belang, plannen ontwikkelen en uitvoeren met de ketenpartners, laten aangroeien en bredere ontwikkelingen tot stand te brengen. Op een hoger niveau moet deze persoon goed overzicht hebben van de ontwikkelingen binnen de keten, maar ook grote strategische lijnen kunnen zien. Een ketenregisseur neemt dus echt de regie over het tot stand brengen van een beweging die breder is dan een product of dienst. Daarin onderscheidt deze rol zich van een procesbegeleider of facilitator.

Het valt op dat deze rol steeds vaker wordt gevraagd. Hoe verklaren jullie dat?

Maarten: De transitie naar een circulaire economie krijgt steeds meer vorm. Afgelopen jaren zijn er veel projecten geweest die in een verkennende fase zaten. Nu is er behoefte om die relevante partijen en initiatieven bij elkaar te trekken, aansluiting te zoeken en verdere opschaling te verkennen. Omdat samenwerking (nog) niet vanzelf tot stand komt, is er de behoefte om ketens bij elkaar te trekken.

Is dat erg, dat die samenwerking nog niet vanzelf gaat?

Maarten: Het is op zichzelf niet erg. Het huidige tempo van de transitie gaat daarmee wel te traag om de gestelde doelen te bereiken. Als je geen regie neemt, krijg je dat innovaties de transitie gaan dicteren of dat innovaties niet van de grond komen in bestaande systemen. Innovaties alleen brengen nog geen systeemtransities van de grond. Daarvoor heb je een bredere samenwerking in de keten nodig waarbij de ketenregisseur kan helpen.

Op welk schaalniveau sorteert deze rol dan het meeste effect? Is de schaal van Nederland bijvoorbeeld wel de juiste schaal?

Beant: Dat hangt af van de producten of de grondstoffen waar we het over hebben. Sommige grondstoffenkringlopen bevinden zich in mondiale ketens, zoals bij batterijen en elektronica. Op een meer nationaal schaalniveau zijn er de ketens rondom papier, hout, bouwmaterialen en in zekere mate ook staal en bepaalde typen plastics. Maar feitelijk dicteert de markt wat er daadwerkelijk gebeurt. Ook voor mondiale ketens geldt dat Nederland een rol in deze keten kan spelen. Zeker wanneer het gaat om hightech innovaties en nabijheid van kennispartners, een gunstige geografische ligging of wanneer strategische belangen een sterke nationale aanwezigheid in de keten nodig hebben.

Is het relevant om per sector of per keten te beoordelen wat een logisch schaalniveau is?

Maarten: Het sleutelwoord is regie. In feite kun je dit invullen op drie niveaus: sectorenniveau, ketenniveau en clusterniveau. Een sector is een bredere industrie. Die kan nationaal zijn, maar ook Europees of mondiaal. Een keten is een waardeketen (de aaneenschakeling van actoren die waarde toevoegen aan een product of dienst) en in een cluster zijn er een aantal verwante activiteiten die geografisch gezien dicht bij elkaar plaatsvinden. Op alle drie de niveaus is regie nodig, maar de invulling is overal anders. Het clusterniveau vraagt regie op projectniveau, zoals bij het Tapijtcluster in Genemuiden-Hasselt. Hier werken verschillende partijen uit de tapijtsector samen om de activiteiten in dit cluster meer circulair te maken. Op ketenniveau gaat het over de juiste randvoorwaarden creëren waarbinnen de bedrijven en actoren tot vernieuwing kunnen komen, zoals in de recente ketendoorbraakprojecten wordt uitgevraagd.

Wordt deze regie dan ook genomen op die verschillende niveaus op dit moment? En gaat dit nu dan ook goed?

Maarten: Er is een zekere willekeur van inzet op basis van waar positieve energie zit. Sectoren, ketens of clusters die aan de slag willen, worden daarin gefaciliteerd. Daarin is intrinsieke motivatie de drijver achter deze initiatieven. Er wordt niet gekeken naar bijvoorbeeld de grootste opgave of de grootste economische kans. Wel is het zo dat er binnen een aantal sectoren met grote opgaven juist ook de energie is om de situatie te verbeteren.

Wat zijn veel voorkomende valkuilen bij ketenregie projecten?

Beant: Een valkuil is om shortcuts te nemen. Als je zo snel mogelijk tot resultaat wilt komen, houdt dat bijna automatisch in dat je de stakeholders niet goed betrekt. Daarmee krijg je geen gedragen oplossingen en gaat het mis. Je ontwikkelt dan een product voor een beperkt gezelschap, in plaats van een hele keten.

Maarten: Aan de andere kant is er de valkuil om eindeloos te blijven praten en afstemmen, waardoor er weinig gebeurt. Het is dus heel belangrijk continu de balans te vinden tussen voldoende draagvlak creëren en concrete activiteiten in gang zetten. Daarbij is het schaalniveau weer van belang, dus per sector, per keten en per cluster moeten verschillende stappen worden gezet.

Zijn er sectoren waar - op het schaalniveau van Nederland - de regierol goed wordt ingevuld?

Maarten: De bouw spring er in mijn optiek in positieve zin uit. Met name in de bouw zijn er zowel veel initiatieven die zich op het schaalniveau van regionale clusters als op het niveau van waardeketens richten, zoals het doe- en ontwikkelcentrum voor o.a. innovaties in de bouw biobased KRIMPPP. Tegelijkertijd zie je hier bijvoorbeeld met de Nationale Aanpak Biobased Bouwen de doorvertaling naar nationaal beleid en programmering. De grondstoffentransitie is al langer een serieus onderwerp in deze sector.

Beant: Momenteel zie je veel initiatieven die worden opgepakt door de markt. Het beleid moet in mijn optiek daarin de juiste randvoorwaarden scheppen. Met andere woorden, wat is succesvolle regie? De metaalketen is van origine al heel lang een circulaire keten door de waarde die reststromen vertegenwoordigen, dit gaat dan ook erg goed. Op het gebied van plastic zie je ook diverse technologische ontwikkelingen, maar ook dat door marktwerking recycling niet altijd even rendabel is. Kijk maar naar de huidige situatie bij Umincorp op dit moment (innovatieve plastic recycler die onlangs failliet is verklaard, red.).

Het belang van circulaire ketens gaat de komende vijf jaar dus enorm toenemen? Gaat de rol van ketenregisseur nog veranderen?

Beant: Het gaat zonder meer toenemen want anders gaan we de doelen niet halen, het meeste laaghangende fruit is inmiddels wel geplukt. Dat zien we bijvoorbeeld bij de uitvragen van ketendoorbraakprojecten van het Versnellingshuis CE. Wetgeving speelt hier nu ook steeds beter op in, maar de sectoren en bedrijven hebben straks relatief weinig tijd om te acteren. Er moet iets gebeuren en de keten is hiervoor zelf aan zet. Dit geldt ook voor UPV's: we zijn al vrij laat dus we moeten knetterhard aan de bak.

Maarten: We moeten af van de willekeur in de inzet van ketenregisseurs voor sectoren, waardeketens en clusters. Elke keer projectmatig, kortcyclisch. Het vraagt een langere adem en een breed gerichte aanpak. Niet alleen voor een sector, maar ook voor waardeketens binnen een sector. Van postzegelbeleid naar een meer programmatische nationale aanpak.

En wie is de probleemeigenaar van het niet halen van de doelen?

Maarten: Op dit moment is het nog de maatschappij en de overheid. Maar de kaders worden nu duidelijker. De probleemeigenaar verschuift naar de sectoren en dus de markt. Het wordt de markt ingeduwd. De rol van ketenregisseur is daarbij van groot belang. Die kan schakelen tussen belangen, projectmatig creëren en stappen zetten. En nadrukkelijke de samenwerking zoeken met ketenpartners, financiers en beleidsmakers. Dit is allemaal essentieel voor de transitie naar een circulaire economie.

Hoe halen we dit moment naar voren? Met andere woorden, hoe krijgen we eerder die kentering naar de markt als probleemeigenaar?

Beant: Door de juiste verkenningen zo snel mogelijk te doen, zoals ik heb gedaan voor de batterijenketen. Daarin is de overheid of de brancheorganisatie de opdrachtgever. Dan kan je na zo’n verkenning gericht gaan inzetten op een passende strategie, ontwikkel-roadmaps en het verbinden en stimuleren van partners in de keten. Hoe beter de keten zich weet te organiseren – dat is de rol van de ketenregisseur - hoe makkelijker het wordt de dialoog en de daadkracht binnen de keten in beweging te krijgen en te houden.

Kortom, Maarten en Beant pleiten voor meer gerichte ketenregie om de transitie naar de circulaire economie te versnellen. Hiermee creëren we duurzame samenwerkingen en bevorderen we circulaire innovaties in de Nederlandse Economie. Wat vind jij?