Transitiefinanciering vanuit zowel overheid als markt

In een vrije markteconomie gaan we er vanuit dat de markt zichzelf in balans houdt. En dat vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd, zodat een maatschappelijk gewenst niveau wordt bereikt. Echter, door diverse oorzaken vindt deze afstemming niet altijd plaats en kan worden gesproken over marktfalen. De wellicht wat klassieke insteek is, dat daar waar de markt in staat is om oplossingen te bieden, deze niet door de overheid geboden worden. En daar waar de markt niet functioneert en geen oplossing vormt, de overheid kan interveniëren om het marktfalen te adresseren. Het is onze overtuiging dat deze insteek geen stand houdt, als het gaat om de transitieopgaven die voorliggen. Hoe gaan we wel aan de slag?

Dat vinden Thomas Ticheloven, Edwin Netjes en Erik Siepelinga, adviseurs Financieren bij KplusV. In een blogserie in Binnenlands Bestuur geven zij hun visie op de huidige ontwikkelingen in transitiefinanciering. Ze bieden vijf perspectieven op hoe we het financieren van transities verbeteren. In dit artikel het vijfde perspectief.

Ingrijpende acties nodig

Uit voorbeelden in de markt, zoals bij het produceren van de cruciale funderingen voor windmolens op zee, blijkt dat zelfs een beursgenoteerde ondernemer, de unieke uitdagingen van de stikstof en energietransitie niet zelfstandig kan oplossen. Aan de andere kant heeft de overheid doelen gesteld die grote consequenties hebben op de maatschappij, zoals het bereiken van 70% hernieuwbare elektriciteit in de elektriciteitsproductie van 2030. Of de stap naar een volledig circulaire economie in 2050. Het zijn zo een aantal voorbeelden die onderstrepen dat de transities die doorgemaakt moeten worden, ingrijpend zijn en al heel snel tot actie moeten leiden.

Onze praktijk in de afgelopen jaren heeft een breed palet aan inzichten gegeven in de wijze waarop markt en overheid elkaar nodig hebben:

1. De risico's van een financiering zijn (te) groot voor een marktpartij alleen;
2. Er is simpelweg geen tijd om te wachten, de urgentie is (te) groot;
3. Kennis en kunde van overheid en markt zijn gelijktijdig nodig om tot de oplossingen te komen voor de wicked problemen van een transitie;
4. Het human capital wat nodig is om aan de slag te gaan, is schaars. Alleen in samenwerking lukt het om tot een invulling te komen;
5. Er is geen sprake van een tegengesteld belang of opeenvolgende rollen. De uitdagingen spelen voor iedereen, en wel nu.

Daar waar partijen omarmen dat samenwerking een absolute noodzaak is, leidt dit tot successen. In onze dagelijkse projecten zien we dat dit een cruciale factor is.

Er is nog geen coproductie

De overheid loopt het risico en commerciële partijen gaan er met de buit vandoor. Er is toch genoeg geld in Nederland? En waarom zouden we fiscale maatregelen treffen voor investeerders, we gaan toch geen rijke mensen sponsoren? Maar ook het perspectief van bedrijven op de overheid is niet louter positief. Besluiteloosheid en onvoldoende slagkracht in de uitvoering. En het ontbreken van duidelijke doelen en regelgeving die een langjarig perspectief geven. Zo maar een paar uitspraken die het sentiment rondom samenwerking weergeven. Samenwerking is dan ook niet eenvoudig. Het belang mag er dan zijn, maar daarmee is er nog geen coproductie. Er zijn nog een aantal drempels te slechten.

Zo keek ook de Raad voor de Leefomgeving naar de barrières bij het financieren van transitievraagstukken:

1. De meeste partijen in de financiële sector zijn georiënteerd op kortetermijn financieel rendement en de oplossingen om dat te doorbreken zijn er nog niet (rekenmodellen, deskundigheid);
2. Regelgeving sluit nog niet aan op de opgaven;
3. Nederlandse pensioenfondsen zijn terughoudend met  langetermijn-beleggingen in duurzame energie-infrastructuur en duurzaam vastgoed;
4. Er is een versnipperd overheidsaanbod van financiering en ondersteuning voor duurzame economische projecten.

Goede voorbeelden

Dit zijn voorbeelden waarbij de markt en de overheid elkaar nodig hebben. Dit gaat al goed bij de energietransitie, waar een langetermijn-perspectief voor is gecreëerd. Met doelen, samenhang met subsidies zoals SDE+. Daarmee zijn de knelpunten 1 en 3 voor een deel weggenomen. Maar voor de overgang naar een circulaire economie speelt dit nog volop.

Regelgeving verbeteren (knelpunt 2) is dus ook iets waarvoor de markt en de overheid elkaar nodig hebben. De warmtetransitie is daar een voorbeeld van. De overheid stelt regels over het eigendom van warmtenetten. Maar komt ook met de Warmtenetten Investeringssubsidie (WIS) om de door investeerders gesignaleerde onrendabele top weg te nemen. Juist in een samenwerking ontstaat zo een financieringsoplossing. Het is mogelijk om in een slimme samenhang tussen nationale en regionale overheid te komen tot een effectief ondersteuningsaanbod, wat bijdraagt aan de financiering van transitieprojecten.

Hoe gaan we aan de slag?

Samenwerkende overheid

De overheid dient een bewuste keuze te maken ten aanzien van de rol die zij wil vervullen. De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) geeft dit weer in een viertal kwadranten. Ons perspectief op de noodzakelijk rollen in het realiseren van transitieopgave, sluit aan bij de samenwerkende overheid, zoals de NSOB deze schetst.

In eerder onderzoek[1] lieten wij zien dat samenwerking een noodzaak is om financieringsinstrumenten succesvol te laten zijn.

Actief participeren

Subsidies waren lange tijd het belangrijkste financiële instrument. Maar inspelen op een vraag, de transitie die gerealiseerd moet worden, betekent niet wachten tot een vraag op de mat ligt. Het is essentieel om actief te participeren in samenwerkingen met andere overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Het gaat vervolgens om mee-ontwikkelen en meefinancieren. En samen een innovatief financieel arrangement ontwikkelen en schakelen op verschillende niveaus, van de keukentafel van een ondernemer tot de bestuurstafel van de Europese Investeringsbank in Luxemburg. Risico's nemen is hierbij een belangrijke rol van de overheid, en deze risico's zullen toe gaan nemen. Risico's die politiek en bestuurlijk geaccepteerd moeten worden of bij voorkeur zelfs omarmd. En die door de ambtelijke organisatie onderkend en ondervangen moeten worden.

Gezamenlijke financieringsoplossingen

Ons advies is dan ook om de handdoek gezamenlijk op te pakken: de markt kan dit niet alleen, de overheid heeft de markt nodig om de transitie te laten slagen. Ontwikkel consortia, ga samen ontwikkelen en komt tot een gezamenlijke financieringsoplossing. Dit is complex. Maar als partijen elkaar eenmaal gevonden hebben, ontstaat er een platform waarmee langjarig gezamenlijk gefinancierd kan worden. Zoals het platform Brabant Leert, waar wij aan meewerken. Dit platform is ontwikkeld voor werkende Brabanders die hun baan dreigen te verliezen of zich willen om- of bijscholen.

[1]   13 - Mededeling (stateninformatie.nl)