Klaar met de klinkers

Hoe Katwijk de verstening te lijf gaat

‘Ooit hadden de huizen hier grotere achtertuinen’, wijst Jacco Knape. ‘Bijna elke vierkante centimeter is in de loop der tijd benut om van de schuurtjes een vakantiehuis te maken en aan de behoefte van toeristen te voldoen. Je houdt vrijwel volledig betegelde binnenplaatsjes over. Net groot genoeg voor twee tuinstoelen en de rolcontainer.’

We fietsen door de wijken net achter de Katwijkse zeeboulevard. De zon schijnt, de SGP-wethouder komt handen tekort om alle groeten te beantwoorden. Echt zomers wil het in de versteende straten met hier en daar een zieltogende boom niet worden. ‘Kijk’, wijst Knape naar de vele vierkante meters uitgespaard trottoir, waar binnenkort een nieuwe serie bomen mag proberen de zeewind te doorstaan. Scepsis alom bij de Katwijkers. Weggegooid gemeenschapsgeld, vinden ze. ‘Lukt toch niet’, citeert Knape de volksstem. ‘Kan er geen extra parkeerplaats komen?’

Katwijk scoorde deze zomer als een van de slechtste gemeenten, gerangschikt naar de hoeveelheid groen binnen de bebouwde kom. Alleen Westland, Velsen en Beverwijk scoorden nog slechter. Een logische consequentie van de zilte bries die dagelijks door de smalle straatjes trekt en het meeste groen de das om doet. Te gemakkelijk gedacht, vindt Knape. Op het centrale Andreasplein, al eveneens een klinkerzee, is een perk aangelegd waar planten worden uitgetest op hun bestendigheid voor het lokale klimaat. Er blijkt meer te groeien dan gedacht. Dat Katwijk versteent is geen natuurprobleem maar eerder een mentale kwestie, vermoedt de wethouder.

Een kwestie die om oplossingen vraagt, bovendien. Bij de steeds veelvuldiger optredende zware regenbuien raakt het riool overbelast en stroomt vervuild water via de dwars door de gemeente lopende Oude-Rijn uit in de zee. Knape: ‘Als je uitlegt dat we dan zeewater van slechte kwaliteit krijgen, zie je bij burgers voor het eerst enig begrip ontstaan.’

Onvoldoende effect
Samen met hoogheemraadschap Rijnland is Katwijk om die reden al langer bezig om buurten af te koppelen van het riool, vertelt Knape. ‘Maar het water moet dan wel ergens anders heen kunnen, in de grond kunnen zakken.’ De vergroening van de openbare ruimte, zoals die nadrukkelijk staat opgenomen in het huidige college programma van CDA, SGP en ChristenUnie, had onvoldoende effect. Kon Katwijk zich niet aansluiten bij de Operatie Steenbreek die burgers verleidt hun tuin te vergroenen?, werd vanuit de raad geopperd.

In de afgelopen drie jaar maakte ook het college geregeld die afweging, aldus Knape. ‘Wat ons tegenhield is dat je met Steenbreek in de tuin van mensen komt, in hun privé-gebied. Heb je daar als gemeente wel iets over te zeggen? Natuurlijk kun je ze informeren over wat goed is voor het lokale leefklimaat, maar daar zit een grens aan.’ Bij een bijeenkomst van Steenbreek ging hij overstag. ‘Daar presenteerden andere gemeenten waar ze, gesteund door Steenbreek, mee bezig waren. Ik ontdekte dat er veel kennis bestond waar wij als Katwijk goed gebruik van zouden kunnen maken. Vooral in de wijze waarop ze hun burgers over de streep wisten te trekken om iets aan de verstening te doen. Dat gaf voor mij de doorslag.’ En dus sloot Katwijk zich afgelopen voorjaar als ongeveer vijftigste gemeente bij de onttegelaarsclub aan.

Groeistuipen
Ja, het gaat goed met Steenbreek, zegt oprichter Wout Veldstra, zó goed dat zijn organisatie last krijgt van groeistuipen. ‘We hebben vier nieuwe consulenten aangenomen om de gemeenten beter van dienst te kunnen zijn.’ Steenbreek biedt hen voor het jaarlijkse bedrag van vijfduizend euro ‘een pakket ondersteuning’. Veldstra: ‘Een gemeente moet zelf actie ondernemen, lokale activiteiten organiseren. Daar willen we ons zo weinig mogelijk mee bemoeien. Hebben we ook geen personeel voor, trouwens.’

Wat moet Steenbreek in de aangesloten gemeenten idealiter bewerkstelligen? ‘Meer bewustwording’, vindt Veldstra. ‘Burgers het gevoel geven dat ze zelf invloed hebben op hun eigen omgeving. En zo de verstening tegengaan.’ Hij ziet naast de gebrekkige afwatering nog twee andere nadelen van de verstening. ‘Voor ons is de afname van de biodiversiteit de eerste zorg. Als je de helft van de tuin bestraat, daalt ook de biodiversiteit met vijftig procent. Minder planten betekent minder insecten betekent minder vogels. En hittestress is ook een factor. Als we niet oppassen wordt het in de binnensteden straks te warm om buiten op je terras te zitten.’

Naast de gemeenten hebben zich inmiddels ook vier waterschappen als ambassadeurs bij Steenbreek aangesloten. Veldstra ‘We hebben een gezamenlijk belang. Ook kunnen waterschappen helpen om gemeenten over de streep te trekken. Waterschap Vallei en Veluwe haalde bijvoorbeeld Ede over.’

Meten doet Steenbreek de resultaten van gemeenten niet. ‘Daar hebben we de capaciteit niet voor. Al zijn er gemeenten die daar voorzichtig mee bezig zijn. De digitale middelen om de verstening in kaart te brengen, zijn er inmiddels (zie kader op volgende pagina). Voor mij persoonlijk spreekt het resultaat meer uit het enthousiasme dat Steenbreek in een gemeente onder de burgers ontketent. Die onttegeling is niet het hoofddoel.’ En dat enthousiasme ziet Veldstra genoeg, althans bij burgers. Veel gemeenten, merkt hij, bezuinigen op groenbeheer of hebben dat aan de markt uitbesteed. ‘Dat leidt makkelijk tot een kaalslag. We moeten oppassen dat we de biodiversiteit die we in de burgertuin winnen niet in het gemeentelijk plantsoen weer verloren zien gaan.’

Tegeltaks
Voor een enkele gemeente gaat de spirit die Steenbreek onder burgers creëert niet ver genoeg. Een van de opties die de toekomstige fusiegemeente Altena overweegt, haalde vorige maand de landelijke pers: een rioolheffing gebaseerd op het aantal betegelde meters tuin. De reden van de omstreden ‘tegeltaks’? In 2014 en 2015 kreeg zijn gemeente te maken met ‘extreme regenval’, stelt CDA-wethouder Matthijs van Oosten van het straks in Altena opgaande Werkendam. ‘Straten stroomden over met schade aan woningen tot gevolg.’ De drie fuserende gemeenten en het waterschap Rivierenband investeerden volgens de wethouder al 20 miljoen euro in vernieuwing van het riool en verbetering van de waterberging. ‘Ook kwam er een regenton-actie om bewoners te stimuleren zelf meer regenwater op te vangen en zo de afstroom naar het riool bij zware tegenval te vertragen.’

Maar stel dat het allemaal niet genoeg blijkt en de straten in Altena straks toch weer overstromen? ‘Daarom hebben we die wijze van rioolheffing als een van de opties genoemd in het nieuwe rioleringsbeleidsplan.’ Hoewel landelijk de tegenstanders veruit in de meerderheid leken, ligt dat lokaal volgens Van Oosten genuanceerder. Een peiling bracht weliswaar aan het licht dat ongeveer 45 procent van de bewoners tegen het plan was, maar 34 procent vond het prima en 21 procent maakt het niet uit. Hoe doe je dat straks: tuintegels meten? Van Oosten: ‘We maken hier elke twee jaar een luchtfoto waaruit je in grote lijnen de verstening kunt aflezen. Maar inderdaad, het is wel even wat anders dan de woz-taxatie. Als de nieuwe gemeenteraad hiervoor kiest, wordt het zeker een grotere administratieve belasting.’ En zal de tegeltaks echt helpen? Zeker niet bij iedereen, denkt Van Oosten. ’Veel mensen willen toch een berging in de tuin, een betegeld terras, en een pad naar de voordeur. Maar door de media-aandacht merken we dat er een bewustwordingsproces op gang komt, een mooie eerste stap’ Ook de Unie van Waterschappen vindt een rioolheffing per tegel vooralsnog een brug te ver.

‘Bij de inrichting van de openbare ruimte is er op het gebied van wateropvang nog veel te verbeteren’, zegt voorzitter Hans Oosters. ‘Laten we daar eerst mee aan de slag gaan. En verder denk ik dat het motiveren van mensen, zoals bij Steenbreek, beter werkt dan een tegelbelasting. Nog los van de bureaucratie die een dergelijke maatregel oplevert.’ Wel geeft hij aan dat de Unie een tegenovergestelde maatregel onderzoekt: zouden burgers die de afvoer van de hemelwater op hun erf loskoppelen van het riool niet een korting kunnen krijgen op de jaarlijkse waterschapsbelasting? Het zit nog in de ‘studieuze fase’, benadrukt Oosters. ‘Je haalt je veel nieuwe regelgeving en strikt uit te voeren controles op de hals.’

Zoekende
In Katwijk, ondertussen, krijgt het onttegelbeleid na een klein half jaar Steenbreek voorzichtig gestalte. ‘We zijn nog een beetje zoekende, druk bezig met het plan van aanpak’, zegt wethouder Knape. ‘Binnenkort staan we met een kraampje op de toeristenmarkt, op een duurzaamheidsmarkt, een vrijmarkt. Dat gebeurt allemaal door betrokken Katwijkse burgers. Als gemeente faciliteren we hun aanwezigheid, maar het echte werk, het in gesprek gaan, dat doen de mensen zelf.’

Samen met buurgemeente Teijlingen ontwikkelt Katwijk een folder voor makelaars. ‘Als mensen een huis kopen, krijgen ze zo meteen een stukje informatie over vergroening van de tuin.’ Bij nieuwbouw en grootschalige renovatieprojecten gaan de gemeenten de folder zelf uitdelen. ‘Na de inrichting van het huis is de tuin toch vaak de sluitpost.’ Ook lokale hoveniers en de tegelhandel worden bij de plannen betrokken. ‘Het gaat de Groengroep Katwijk allemaal veel te traag’, vertelt de bij het gesprek met Knape aangeschoven beleidsmedewerker Rick van Keulen. ‘We hadden toch allang méér kunnen doen? Maar we willen het onderwerp bij de Katwijkers echt tussen de oren brengen. Niet dat ze denken: een tegel eruit en ik heb mijn bijdrage geleverd.’

‘Het draagvlak is hier bij voorbaat niet groot’, erkent wethouder Knape. ‘Al jaren voeren we een stimulerend geveltuintjesbeleid. Als gemeente halen we de stoeptegels weg, waarna bewoners voor de beplanting moeten zorgen. Daar wordt minimaal gebruik van gemaakt. We hebben nu een pilot met grotere tuintjes voor een aantal huizen.

De grond van de voormalige stoep krijgen de mensen in erfpacht, mits ze daarvan een bepaald percentage groen inrichten. Dan zie je meteen hoe een wijk daarvan opfleurt.’ Al leerde de pilot de wethouder ook dat Steenbreek in Katwijk hard nodig is. Knape: ‘Een aantal bewoners volstond in hun nieuwe voortuin met kunstgras. Dat was toch ook groen?’

Tegels tellen is nu nog handwerk
Op verzoek van Binnenlands Bestuur bracht het Kadaster de verstening van de Parklaan in Katwijk in beeld. Een straat in een jarendertigwijk waar de hoeveelheid particulier groen in de afgelopen vijf jaar daalde met bijna 37 procent en de verstening met een vrijwel vergelijkbaar percentage steeg. Het was voor het Kadaster het tweede onderzoek naar verstening van tuinen. In 2014 onderzocht het dit proces al in een aantal vooroorlogse Groningse wijken.

In Katwijk concentreerde het Kadaster zich op voortuinen. ‘Door luchtfoto’s te combineren met cyclorama’s – Google Streetview-achtige, 360-gradenfoto’s – kunnen we tot op tegelniveau inzoomen’, zegt adviseur vastgoed en ruimtelijke analyse Martin Tillema. Volgens hem hoeft voor een betrouwbaar beeld van de verstening van een wijk of gemeente niet de totale oppervlakte te worden onderzocht. ‘We kunnen een aantal straten kiezen die samen een representatief beeld geven.’

Nu is dergelijk onderzoek volgens hem nog handwerk en daardoor arbeidsintensief. ‘Als meer gemeenten zich aanmelden en we ons onderzoek kunnen uitbreiden, zullen onze zelflerende systemen via kunstmatige intelligentie eerder bepaalde kleurstellingen op de luchtfoto’s gaan herkennen. Dat maakt verwerking een stuk eenvoudiger en sneller.’