'Een kerk is meer dan handelswaar'

Kerken zijn voor dorpen en steden vaak beeldbepalende gebouwen. In veel gemeenten loopt het kerkbezoek echter hard terug. Nogal wat parochies zijn hun gebouwen inmiddels liever kwijt dan rijk. Hoe zorg je als gemeente voor een nieuwe maatschappelijke bestemming?

Zeventig gelovigen

Op een gemiddelde zondag zitten er nog zo’n zeventig gelovigen in de Utrechtse Aloysiuskerk. Er is plaats voor wel negenhonderd mensen. Of deze kerk nog toekomst heeft als katholiek religieus gebouw is op dit moment in onderzoek, zegt Frans Joosten, secretaris van de Martinusparochie. Een teruglopend aantal kerkgangers, hoge energie- en onderhoudskosten en een vergrijzend vrijwilligersbestand maken dat het kerkenbestand van de parochie onder de loep ligt. ‘In zo’n kerk verstook je in een weekend al snel voor 6 á 700 euro’, zegt Joosten. ‘Dat haal je in de collecte niet op.’ Het besluit of en zo ja welke kerken aan de eredienst zullen worden onttrokken, is overigens een zorgvuldig en langjarig proces, benadrukt Joosten.

Kansrijke zone

Bij de Bernarduskerk in het Brabantse Made was het op zondag ook al jarenlang erg rustig. Het kerkbestuur klopte tien jaar geleden al bij de gemeente (Drimmelen) aan: wilde die het gebouw wellicht kopen? Er was geen enkele animo. Een plaatselijke aannemer kocht het gebouw later wel. ‘Vooral omdat zij dit beeldbepalende gebouw voor de gemeenschap wilden behouden,’ zegt wethouder Jürgen Vissers (erfgoed, Groen Drimmelen). ‘Toen hebben wij als gemeente gezegd: dan willen we wel kijken of we ook iets kunnen doen, of er functies naartoe kunnen verhuizen, want wij hadden deze locatie wel als een kansrijke zone aangemerkt.’

Uitdagingen

Het duurde jaren, er waren heel wat ‘uitdagingen’, maar een half jaar geleden werd in Made De Bernardus feestelijk geopend. Het is nog nooit zo druk geweest in het kerkgebouw. De hele dag lopen er mensen in en uit. Die komen voor de bibliotheek, het cultureel centrum, de kinderopvang, de dagbesteding, een vergadering of de theaterzaal. En ook het consultatiebureau heeft hier een plek gekregen. Vissers: ‘Vroeger betekende dit gebouw van doop tot overlijden iets voor de inwoners. De kerk was er van je wieg tot het graf. Nu is dat eigenlijk nog steeds zo: iedere ouder komt hier met een kind naar het consultatiebureau en het is ook nog steeds mogelijk om er een uitvaart te organiseren.’

Reuring

Er is altijd reuring in en rond de kerk, zegt Vissers. ‘Dat is prachtig. Dit is de huiskamer van Made, midden in het oude dorpshart.’ Op de plek van het oude culturele centrum, 150 meter verderop,  komen nu woningen. ‘De Bernardus maakt Made leuker. We hebben hier echt iets toekomstbestendigs neer kunnen zetten.’

Ze is trots op wat er nu in Made staat, zegt Sylvia Pijnenborg, directeur bij BOEi, de huidige eigenaar van De Bernardus. BOEi is gespecialiseerd in de herbestemming van industrieel, agrarisch en religieus erfgoed ‘Een kerk is van oudsher een plek voor ontmoeten. Dat is De Bernardus nu weer. Zo’n maatschappelijke bestemming is van groot belang voor een gemeenschap.’

Handelswaar

Bij elke kerk die vrijkomt denkt iedereen direct aan een transformatie naar woningen, merkt ze. ‘Begrijpelijk, want er is een woningtekort.’ Maar Pijnenborg riep afgelopen november, op het Nationale Monumentencongres in Den Haag, alle aanwezige ambtenaren op om niet zomaar akkoord te gaan met zo’n aangevraagde bestemmingswijziging. ‘Zo worden kerken ‘gewoon’ vastgoed en handelswaar. Dat doet geen recht aan de erfgoedwaarde en het verhaal van de plek. Denk als gemeente heel goed na voor je die maatschappelijke bestemming van zo’n gebouw haalt. Pak je rol. Kijk op buurt- en stadsniveau wat de behoeften van je inwoners zijn, kunnen mensen elkaar nog ergens ontmoeten? Ooit heeft de gemeente natuurlijk een stedenbouwkundig plan gemaakt waar die kerk in paste: wat blijft er van die structuur over?’

Postzegel

Wonen kán een goede nieuwe bestemming zijn, ‘maar het is nu vaak het eerste en het enige waarnaar wordt gekeken. Ik zou toch hopen dat je als gemeentelijke overheid eerst kijkt naar een mogelijke maatschappelijke bestemming, dat je breder kijkt dan die ene kerk en die postzegel. En of een kerk nu een ­euro of een miljoen opbrengt maakt voor de gemeente niet uit, want die deelt toch niet mee in de opbrengst.’

Gemeenten maken nu weliswaar kerken­visies, maar er is meer onderling overleg ­nodig, vindt Pijnenborg. ‘Het zou toch ­logisch zijn als gemeenten die onder ­hetzelfde bisdom vallen daar eens samen over na zouden denken?’ Ze snapt dat het bisdom vooral hoopt op hoge opbrengsten, ‘maar je hoeft daar als gemeente niet in mee te gaan door zo’n bestemmingswijziging altijd maar toe te staan.’

Handreiking

Zorg dat je goed voorbereid bent, zegt ook Natasja Groothuismink, wethouder erfgoed namens de lokale partij Rosa in Zaanstad en lid van de landelijke stuurgroep religieus erfgoed van de VNG. Er staat inmiddels een zeer praktische en uitgebreide handreiking op de VNG-site, met voorbeelden en tips & tricks uit het hele land, over hoe je als gemeente met eigenaren van kerken in gesprek kunt gaan, wat de haken en ogen zijn. ‘Het is niet jouw vastgoed, dat klopt’, erkent Groothuismink. ‘We zijn als gemeente altijd volgend. Maar het is van belang dat je als gemeente goed contact onderhoudt met alle religieuze instellingen. Maak een kerkenvisie, dan weet je wat er is, wat er vrijkomt en kun je meedenken. Wat wil je behouden, welke functies heeft een kerk op maatschappelijk gebied, kun je daar iets versterken? Elke kerk is uniek en herbestemmen is altijd maatwerk.’

Bijeenkomst

Naar aanleiding van de kerkenvisie organiseert Zaanstad elk half jaar een bijeenkomst met alle eigenaren van al het religieus vastgoed. ‘Door zo’n visie wordt het contact beter, kerkeigenaren weten bij wie ze moeten zijn en wij hebben beter in beeld hoe het ervoor staat: kan natuurlijk ook belangrijk zijn in het kader van gebiedsontwikkeling.’

Groothuismink: ‘Een kerk is altijd iets bijzonders. Niet alleen voor de religieuze gemeenschap, ook voor de buurt er omheen en soms voor de hele stad. Het is vaak ook letterlijk een baken.’ Zaanstad werkt met een ‘kerkenpaspoort’. Groothuismink: ‘Als er plannen voor afstoting zijn, geven we subsidie voor onderzoek naar een herbestemming. Daarmee faciliteren we kerkbesturen.’

Lees het hele verhaal deze week in BB01 (inlog).