Overheidsverbinder Nynke Schaaf: ‘Ambtenaar... laat je zien!’

Onder ambtenaren heerst angst om ­fouten te maken. Onzichtbaar zijn is veilig. Maar durven is belangrijker, zegt Nynke Schaaf. De nieuwe Omgevingswet daagt ambtenaren daartoe uit. ‘Sta voor je kennis en keuzes. Dat is je ambtelijke plicht.’

In Rotterdam – haar stad – barst het toevallig van de gedurfde initiatieven. Grootse architectuur, innovatief klimaatbeleid, het right to challenge waarmee ­inwoners gemeentelijke taken over kunnen nemen. En dan de nieuwste attractie. Je moet je er maar aan wagen: een enorme steigertrap neerzetten op het stationsplein, zodat duizenden mensen op het dak van een monumentaal gebouw kunnen klimmen. Want je weet, zodra er iemand naar beneden springt of kukelt, kijkt iedereen naar de gemeente: hoe zit het met de vergunning? Was het wel veilig? En jawel. Uitgerekend op de dag van dit interview is de afgesproken ontmoetingsplek bij De Trap afgezet voor de trauma­helikopter, die een onwel geworden­trapbeklimmer moet oppikken.

Jarenlang werkte Nynke Schaaf (40) bij de afdeling stedelijke ontwikkeling van gemeente Rotterdam aan minder regels voor ondernemers. Als programmaleider zag ze hoe ontkokering en ‘van buiten naar binnen kijken’ veel knelpunten wegnam. Toch knaagde het. ‘Ontregelen, hoe efficiënt ook, is geen doel op zich. Maar hoe vaak stel je als ambtenaar de vraag welk hoger doel ons werk nou dient?’ Bureaucratische processen, angst voor bestuurders en minachting voor politici doven het vuur dat in de ambtelijke harten zou moeten branden, volgens Schaaf: inzet en kennis ten dienste van de samenleving.

Grondhouding
Het klinkt misschien hoogdravend voor de een, of zweverig voor de ander. Maar voor Schaaf, inmiddels eigenaar van ­sociale onderneming ComComCow waarmee ze probeert verbindingen te leggen die ze als ambtenaar juist miste, is dat waar het om draait. Met alle slimheid en innovatie die ons nu ter beschikking staat, zorgen voor een duurzamer morgen. Ook als dat betekent dat we vandaag dingen radicaal anders moeten doen.

Ambtenaren zien dat als ‘ver van mijn bed’ en ‘keuzes voor politici’, maar vergeten wat hun eigen rol is, meent Schaaf. ‘Je bent beëdigd en hebt de autonomie en de plicht om tegen bestuurders te zeggen wat jij ervan vindt. Wat volgens jou, op basis van jouw kennis en overtuiging, de beste keuze is in het publieke belang.’

En dát, zegt Schaaf, zou de grondhouding van elke ambtenaar moeten zijn. ‘Waarom kies je anders voor de publieke zaak? Ik weet zeker dat veel ambtenaren hun carrière beginnen met dit soort intenties. Maar inherent aan de essentie van een bureaucratische organisatie is daarin weinig plek voor lef en visie. Integendeel; zelf keuzes maken en verantwoordelijkheid nemen wordt afgeremd door hiërarchie en verantwoordingsprocessen.’

Veel ambtenaren nemen de gemeenteraad niet serieus, merkt Schaaf. ‘Ze werken “voor de wethouder”, terwijl de gemeenteraad het volk vertegenwoordigt; de burger wiens belang zij zouden moeten dienen.’

Een onderwerp als burgerparticipatie wordt volgens Schaaf door ambtenaren vooral gezien als iets van burgers en politici. ‘Terwijl het natuurlijk iets is van burgers en ambtenaren. Zij zijn samen de stabiele factor in een samenleving, terwijl die politici over vier jaar weer weg kunnen zijn.’

Cultuurverandering
Gelukkig is er nu de Omgevingswet en daarmee de kans om het allemaal anders te doen. Dat is natuurlijk makkelijker ­gezegd dan gedaan. Want het vraagt een fundamentele cultuur- en gedragsverandering. In Rotterdam werd Schaaf daar jaren geleden al mee geconfronteerd.

‘Rond 2008 begon een programmamanager te experimenteren met de omgevingsvergunning, waarin je veel vergunningen ineen schuift. We maakten een workshop waarbij ambtenaren voor ondernemers gingen koken, vanuit het idee dat een omgevings­vergunning is als een maaltijd maken: ik snij de wortels, maar een ander gaat ze bereiden; het gezamenlijke eindproduct wordt dus ­beter als we ontschotten.’

‘Het bleek dat de ambtenaren het heel moeilijk vonden om de ondernemers te bedienen, dat voelde voor hen niet oké. We hebben daarna veel aandacht besteed aan hospitality. Want als je grondhouding is dat je geen service wilt verlenen, of dat je wederzijdse afhankelijkheid afwijst, heb je al een paar beslissingen genomen die niet in het belang van de ondernemer, de burger of de samenleving zijn.’

In de Omgevingswet zijn wederkerigheid en gelijkwaardigheid juist kernbegrippen, want ze zijn onmisbaar voor het bereiken van de doelstellingen van de wet – een duurzame, veilige en gezonde leefomgeving, waarvoor ook burgers en bedrijven verantwoordelijkheid nemen. ‘Dat regel je alleen niet in ­nieuwe regels, procedures en digitale systemen. Dat is een cultuurverhaal, dat zit tussen de oren.’

Holistisch
Het is niet allemaal kommer en kwel. Schaaf zag veel positieve voorbeelden toen zij betrokken was bij het ontregelprogramma Beter en Concreter van de VNG en de ministeries van Binnenlandse Zaken en Economische Zaken.

Schaaf: ‘Er zijn al veel slagen gemaakt, maar nog steeds komt nieuw ondernemerschap in de knel door oude wet- en regelgeving. Thuis Afgehaald bijvoorbeeld, waarbij mensen koken voor anderen, heeft veel last van de Voedsel- en Warenautoriteit. O jee, is dat een restaurant? Voldoet het dan wel aan de eisen? Daar wordt heel ouderwets naar gekeken. Natuurlijk moet het veilig en schoon zijn, maar hoe iemand dat regelt, maakt toch niet uit? Kijk ook naar de meerwaarde van sociale cohesie en arbeidsparticipatie.’

Bekijk het holistisch, zegt Schaaf, of in ­Omgevingswettaal: integraal. ‘Je hoeft niet overal regels voor te maken, want je kunt ook niet alles controleren. Wat je krijgt is wantrouwen, terwijl juist vanuit vertrouwen wederkerigheid en waarde ontstaat.’

Ex-ambtenaar Schaaf richtte haar eigen bureau op, om juist dit soort gevallen te veranderen. Haar functie omschrijft ze als ‘verbinder’.  anuit die rol was ze nauw betrokken bij de oprichting van Nederland Kantelt, de vernieuwingsbeweging van (de eveneens Rotterdamse) duurzaamheidsprofessor Jan Rotmans. ‘We proberen bijvoorbeeld nieuwe initiatieven te verbinden met de lokale overheid. Wat kun je als gemeente doen met een zorg- of energiecoöperatie en welke rol krijg je dan?’

Wat daarbij enorm zou helpen, is als ambtenaren zich zelf ook verbinden aan lokale initiatieven, zegt Schaaf. Zij moeten meer vrijwilligerswerk doen, aanschuiven bij projecten en zoeken waar waarde zit.

‘En volgens mij willen ambtenaren dat ook: mensen verder helpen, verbinden met elkaar. Maar ze lijken dat te vergeten. Ze verstenen wanneer ze door die deur van het gemeentehuis stappen, alsof ze niet ook zelf een inwoner zijn die ergens achter een voordeur leeft. Als ambtenaar mag je trots zijn dat je het publieke belang mag dienen. Laat maar zien wie je bent en wat jij belangrijk vindt.’

CV
Nynke Schaaf werd in 1976 in Bergeijk geboren en studeerde Media- en Informatiemanagement en Theaterwetenschappen. Van 2002 tot 2005 was ze editor teletekst bij AT5 en van 2005 tot 2006 coördinator documentmanagement bij het ministerie van Binnenlandse Zaken. In 2007 begon ze als programmaleider vermindering administratieve lasten ondernemers bij de gemeente Rotterdam (tot 2011) en vanaf 2012 tot 2015 werkte ze daar als projectleider ruimtelijke economische ontwikkeling. Sinds 2014 is Schaaf onder meer lid van het kernteam Nederland Kantelt  en eigenaar van de sociale onderneming ComComCow: Connecting Communities in Coworking.