Hoe gaan huishoudens de energietransitie bekostigen?

De energietransitie kost geld en die last komt ook te liggen bij individuele huishoudens. Het kabinet reageerde deze week op twee recente rapporten die hier licht op werpen. Het gaat om een studie van onderzoeksinstelling TNO over het risico van vervoersarmoede, en een studie van adviesbureau Berenschot over de denkbeeldige energierekening in het toekomstjaar 2035.

Allereerst de vervoersarmoede. Rijden op benzine of diesel wordt de komende jaren door de overheid ontmoedigd. In 2035 gaat een Europees verbod in op de nieuwverkoop van brandstofauto's, een deadline die Nederland vijf jaar naar voren heeft gehaald. Bovendien gaat vanaf 2027 een tweede Europees emissiehandelssysteem van start, dat een prijs gaat verbinden aan de broeikgasuitstoot van de categorieën mobiliteit en gebouwde omgeving. De leveranciers van brandstoffen en aardgas moeten die emissierechten betalen en zullen dat aan automobilisten en bewoners doorrekenen. 

Laag inkomen, veel rijden

Wat betekent dat voor mensen met een laag inkomen en een hoog brandstofgebruik? Dit zijn mensen die niet makkelijk op elektrisch vervoer over kunnen. TNO schat dat deze groep tussen de 113.000 en 270.000 huishoudens groot is. Een kleiner deel hiervan (73.000 tot 175.000 huishoudens) zou extra kwetsbaar zijn door een gebrek aan openbaar vervoer. 

In zijn reactie draait het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, bij monde van minister Mark Harbers en staatssecretaris Vivianne Heijnen, niet om het probleem heen. In de Kamerbrief staat zelfs dat TNO nog een groep mensen met vervoersarmoede vergeet: de mensen die niet eens een auto kunnen bekostigen. Bovendien heeft TNO in de studie gekeken of mensen in de nabijheid wonen van een treinstation. Terwijl, zo schrijven Harbers en Heijnen, het niet zeker is dat treinvervoer in alle gevallen een eind zou maken aan vervoersarmoede.

Oplossingen in beeld?

Welke oplossingen zijn nu al in beeld? Een accijnsverlaging voor brandstoffen zou geen efficiënte oplossing zijn. Wel opent volgend jaar een subsidie voor tweedehandse, elektrische auto's. Daarnaast is er een City Deal Fietsen voor Iedereen, waarbij fietsen vergeven worden aan huishoudens met weinig geld. Vóór de zomer levert het Kennisinstituut voor Mobiliteit een rapport op over betaalbaarheid van mobiliteit, evenals een atlas die ruimtelijk inzicht geeft in autogebruik en sociaal-economische kenmerken. Tot slot werkt het ministerie aan de actieagenda Bereikbaarheid voor Iedereen en opent de Europese Commissie van 2026 tot 2032 een Sociaal Klimaatfonds, dat ook oog voor vervoersarmoede heeft.

Energierekening van 2035

Dan de energierekening van de toekomst. Ook die wordt hoger. Dit jaar gaat de energiebelasting op aardgasgebruik omhoog. Daarnaast valt de gebouwde omgeving vanaf 2027 onder het nieuwe Europese emissiehandelssysteem. Tot slot stijgen de komende jaren de vaste nettarieven, om de investeringen door netbeheerders in het stroomnet te bekostigen.

‘Een huishouden betaalt in 2023 circa 342 euro per jaar netbeheerkosten voor het elektriciteitsnet’, stond eerder dit jaar in een rapport van koepelorganisatie Netbeheer Nederland. ‘Dit zal – als de rekening in gelijke mate met de gemiddelde kostenstijging zal meebewegen – per 2030 gemiddeld met +70% zijn toegenomen. Deze stijging is uitgedrukt exclusief inflatieverwachting.’

Ook het nettarief voor een gasaansluiting stijgt, tot 12 procent in 2030. Eén reden is de hogere rente, een andere reden is dat het aantal huishoudens met een gasaansluiting sneller zal dalen dan de kosten voor het gasnet die de netbeheerders hebben. Die last moet gedragen worden door steeds minder huishoudens.

De oplossingen

Wat te doen? Investeren in lokale energieopslag, met thuis- en buurtbatterijen, is volgens klimaatminister Rob Jetten geen oplossing. Hij schrijft in zijn Kamerbrief, verwijzend naar een recente studie: ‘Er is geen business case voor thuis- en buurtbatterijen.’ Wel is er voor huishoudens die worstelen met de energierekening dit jaar een Tijdelijk Noodfonds Energie. Ook loopt via het ministerie van Binnenlandse Zaken al lange tijd een Nationaal Isolatieprogramma. Tot slot wordt momenteel gewerkt aan een landelijk onderzoek naar energiearmoede.

Het volgende kabinet moet verdere stappen nemen. Jetten verwijst hierbij naar een ambtelijk rapport dat eind vorig jaar uitkwam, waarin mogelijke keuzes op een rij werden gezet. In deze studie stond dat de salderingsregeling voor zonnepaneeleigenaars ‘een gemiddeld huishouden zonder zonnepanelen al snel enkele honderden euro’s’ per jaar kost. De energieleveranciers wentelen de kosten van de teruglevering van zonneënergie namelijk op alle huishoudens af. Afschaffing van de salderingsregeling zou armere mensen veel schelen, maar dit werd afgelopen februari alsnog door de Eerste Kamer tegengehouden.

Het volgende kabinet

Het volgende kabinet kan volgens dezelfde ambtelijke werkgroep kijken of het de nettarieven toch zou kunnen verlagen, evenals de energiebelasting (gemiddeld zo'n 12 procent van de energierekening), en de BTW op energie niet op 21 maar op 9 procent zetten. Andere mogelijkheden in het rapport: een voortzetting van het Tijdelijk Noodfonds Energie; gemeenten die sociale energie-uitkeringen verdelen; naar Frans en Duits voorbeeld een betaalbare openbaar vervoerkaart; een voor alle werkgevers minimale verplichte reiskostenvergoeding; of een inkomensafhankelijke subsidie voor tweedehands elektrische voertuigen.