Groen rendement

Bomenbaten berekenen met i-Tree

Het is volgens Leendert Koudstaal een Middeleeuwse wijsheid: de juiste boom op de juiste plek op de juiste groeiplaats. Dat wordt tegenwoordig vaak vergeten in gemeentelijk bomenbeleid, merkt hij. Koudstaal is voorzitter van de Intergemeentelijke Studiegroep Bomen en werkt als beleidsadviseur bomen en groen voor de gemeente Den Haag. ‘In elk coalitieakkoord staat wel: “Wij willen meer bomen”, maar de praktijk blijkt weerbarstig. Wat er extra komt, is vaak heel schraal. Zeker als er een keer een storm of ziekte toeslaat.’ Hij wil daarom af van het simpele ‘stammetjes tellen’, dat nu nog veel gebeurt. Meer stammetjes brengen namelijk niet automatisch meer groene voordelen.

Die voordelen komen pas als je de juiste bomen goed plaatst en de ruimte geeft. Koudstaal brengt de oude bomenwijsheid in praktijk met een heel modern hulpmiddel. Hij berekent wat individuele bomen precies bijdragen aan hun omgeving met het programma i-Tree. Het uit de Verenigde Staten afkomstige rekenprogramma kan vertellen hoeveel CO2 een individuele boom afvangt, hoeveel water die opvangt en hoeveel koelte die brengt. Sommige van die ‘ecosysteemdiensten’ zet het programma zelfs om in het aantal euro’s dat een gemeente daarmee bespaart. Die cijfers helpen ook bij discussies die ontstaan als ergens bomen moeten wijken. Koudstaal: ‘Misschien waren dat wel heel slechte bomen en kunnen in nieuwe projecten goede boomsoorten, onder goede omstandigheden en goede plantplaatsen veel beter presteren. Ook actiegroepen gaan daarin mee. Ze strijden niet meer voor de laatste krakkemikkige boom, maar voor groen in de stad.’

De gemeente Den Haag maakte zelf ook de overstap van stammetjes tellen naar het meten van kroonoppervlakte. Daarvan wil de stad de komende tien jaar 5 procent meer laten groeien. Het zijn immers de bladeren die zo’n 10 procent van het regenwater opvangen en direct weer laten verdampen. Dat scheelt de stad euro’s omdat het riool dan niet hoeft te worden aangepast op toekomstige piekbuien, of omdat de bestrating niet wegstroomt. Het zijn bovendien de bladeren die luchtvervuiling afvangen en schaduw brengen. En zo zijn er nog ruim twintig ‘diensten’ die goed groeiende bomen de stad of dorp leveren.

Kroonoppervlakte
I-Tree werd ontwikkeld door de United States Forest Service, om te kwantificeren wat bomen bijdragen aan hun omgeving. Inmiddels kunnen in de Verenigde Staten al 24 ecosysteemdiensten van bomen worden omgezet in dollars. Die cijfers helpen volgens Koudstaal zo’n 200 steden wereldwijd om hun groenbeleid te bepalen. In Nederland zijn we nog niet zover. Het gebruik van i-Tree bleef tot nu toe beperkt tot pilot-studies. Verschillende gemeentes hielpen mee om i-Tree goed toepasbaar te maken onder Nederlandse omstandigheden, op basis van wetenschappelijk onderbouwde cijfers.

Hier groeien immers andere boomsoorten in andere groeiomstandigheden en zijn niet alle besparingen precies evenveel waard als in de Verenigde Staten. Na jaren testen gaat Koudstaal nu graag verder met i-Tree. Zo ook zijn burgemeester. ‘Jan van Zanen is voorzitter van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en een groot bomenliefhebber’, zegt Koudstaal. ‘Hij wil i-Tree nu ook eindelijk echt operationeel maken.’

De nieuwe bomen nota van de stad noemt naast 5 procent meer kroonoppervlakte ook de ambitie om de groei goed bij te houden. De stamdiktes van alle Haagse stadsbomen in de openbare ruimte zijn inmiddels gescand met een Lidar-scanauto. Dat kan worden aangevuld met satellietbeelden en gegevens van vrijwilligers, die metingen doen vanaf de grond en ziektes of plagen signaleren. Er liggen al verschillende offertes om al die gegevens in i-Tree te zetten, want dat is met zo’n 120.000 bomen nog een hele klus.

Leuk groen
In Alphen aan den Rijn staan alle 58.000 bomen al in i-Tree. Dat gebeurde onder de enthousiaste leiding van Niek van ’t Wout, beleidsmedewerker groen. Zo kan hij bomen eindelijk echt goed onder te aandacht brengen bij zijn collega’s. Van ‘t Wout voelde zich altijd een beetje Calimero als hij weer eens vertelde hoe belangrijk groen was. ‘Tja, god, daar heb je die ook weer’, hoorde hij zijn collega’s denken. Ondertussen zag hij dat bomen op steeds meer terreinen de wereld konden helpen.

Van ’t Wout: ‘Maar hoe pak je dat aan als Calimero?’ I-Tree geeft niet alleen cijfers over klimaatadaptatie, maar ook over de bijdragen van bomen aan sociale cohesie en gezondheid, zoals minder ligdagen in het ziekenhuis. Van ’t Wout: ‘Je kunt de baten van bomen heel inzichtelijk maken. Het gaat niet meer sec om hoe leuk groen is, want dat weten we nou wel. We kunnen nu kijken welke positie groen heeft in al die vraagstukken die we hebben.’ Van de elf opgaven van zijn gemeente koppelde Van ’t Wout zes opgaven aan de baten van groen. Daarmee klopt hij nu aan bij de wethouders: ‘Ik kan iets voor jou betekenen’.

Een voorbeeld is het Prinses IreneBos, een deel van een veertig jaar oud park van 24 hectare groot. ‘Dat representeert een half miljoen euro aan fijnstoffiltering, CO2-opslag, watervasthoudend vermogen en schaduwwering. En als je het laat groeien, komt er jaarlijks 70.000 euro aan waarde bij’, zegt Van ‘t Wout. Ook voor de terreinen zorg & welzijn en educatie kan het bos veel betekenen. Denk bijvoorbeeld aan goed begaanbare paden voor inclusieve recreatie, natuurbeleving en zinvolle dagbesteding. Het bos werd vorig jaar opgeknapt en kreeg daarbij themaroutes en informatiepunten over eetbare planten, het klimaat en bijen. Het bos biedt bewoners bovendien een plek om te sporten en draagt bij aan de biodiversiteit. Voor steeds meer van deze functies heeft i-Tree de cijfers beschikbaar.

Trukendoos
De i-Tree trukendoos werkt echter alleen als het bos goed wordt onderhouden, weet ook Van ’t Wout. Toen hij de afgelopen twee jaar de baten van bomen liet berekenen voor zijn gemeente, werd het hem steeds duidelijker wat het kost als we de verzorging van bomen niet serieus nemen. ‘Een boom die goed groeit, geeft een bepaald rendement’, zegt Van ’t Wout. ‘Maar een boom die slecht groeit en maar kort staat, levert weinig op.’

Het heeft volgens hem daarom weinig zin om ‘voor de bühne’ extra bomen te planten. ‘Je moet een kwalitatief groenbeleid voeren. Erop toezien dat de kwaliteit wordt gehaald en daar ook consequenties aan verbinden.’ Vaak staan bij gemeenten de afspraken volgens Van ’t Wout wel goed op papier, maar gaat het in de uitvoering mis. ‘In een bestek staat hoe de aannemer het groen moet onderhouden. Genoeg snoeien, niet laten verdrogen, dat soort dingen. Opzichters buiten moeten daar beter op gaan letten. Het gaat bij groen niet meer alleen om dat er mooi uitziet. Een aannemer moet zich realiseren dat wij de CO2-compensatie niet halen als hij een boom slecht verzorgt. Dat kost ons geld.’

Het duurt volgens Van ‘t Wout nog wel zo’n dertig jaar voordat iedereen dat snapt. ‘Groen gif moet je langzaam toedienen’, grapt hij wel eens met andere natuurliefhebbers. ‘Je moet mensen de tijd geven om mee te bewegen met de gedachte die jij hebt.’ Hij vertelde twee jaar geleden over i-Tree en nam bestuurders mee naar het park om ze te wijzen op voorbeelden van CO2-opslag en biodiversiteit. ‘Zo’n insteek werkt ook voor de acceptatie in de samenleving’, zegt Van ’t Wout. ‘Wie zal er nou tegen meer recreatiegebied zijn?’

Bouwopgave
In de aanloop naar een nieuw groen beleid liet Van ‘t Wout alle functies en waarden van de stadsbomen vastleggen. Met die cijfers bedacht hij een strategie voor de bouwopgave die van de provincie bínnen de gemeentegrens moet gebeuren. ‘Dat gaat vaak ten koste van groen, want dat is de enige ruimte waar je nog kunt bouwen’, zegt Van ’t Wout. ‘Zo maak je je impopulair bij bewoners en je verliest groen. Je kunt beredeneren dat je voor alles dat je weghaalt meer grond moet aankopen voor nieuw groen en recreatieve ruimte. Dan maak je geen groen kapot, maar zorg je dat we er meer van krijgen.’

Een ander voorbeeld: nu Van ’t Wout weet hoeveel CO2 er in het hout van bomen zit opgeslagen, wil hij die cijfers betrekken bij zoiets als huishoudens van het gas afhalen. ‘Goed groenbeleid kan ons tijd bieden om dit soort programma’s uit te voeren.’ Den Haag doet zijn best om de baten van bomen ook inzichtelijk te maken voor bewoners. Die kunnen in een bomenapp zien hoe het gaat met de bladgroei in hun straat en ook in welke wijken het groen afneemt. ‘Die transparantie is misschien lastig’, zegt Koudstaal, ‘maar zo kun je veel beter bepalen en uitleggen wat van toepassing is in jouw stad. Je maakt inzichtelijk wat een boom oplevert als het gaat om over gezondheid, duurzaamheid en klimaatbestendigheid. En je kunt zeggen: het is ongewenst om in een achterstandswijk zo weinig bomen te hebben.’

Welke bomen in een stad nodig zijn, ligt ook aan de opgaven die je hebt. ‘Voor veel klimaatopgaven zijn snelgroeiende bomen aantrekkelijk’, zegt Koudstaal. ‘Er zijn populieren, nieuwe iepenrassen en esdoorns die na vijf jaar al halfvolwassen zijn met veel kroonoppervlakte. Maar je kunt ook kiezen voor bomen met een langere levensduur, die 150 jaar oud kunnen worden en die je dus minder snel hoeft af te schrijven.’

Wageningen University & Research werkt met behulp van i-Tree aan een keuzetabel die volgens Koudstaal werkt op een Booking.com-achtige manier. ‘Ik wil een bomenlaan, dicht bij zee, die veel schaduw geeft én de luchtkwaliteit verbetert.’ Zo kiezen gemeenten straks gemakkelijk én wetenschappelijk onderbouwd de juiste groeiplaats op de juiste plek voor de juiste boom.