Gemeenten moeten basiskwaliteit natuur vastleggen

De Nederlandse overheid heeft natuurbescherming en -herstel in de soep laten lopen. Lees er Natuurinclusief Nederland maar op na, het vandaag verschenen rapport van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli). 'Doelen worden niet gehaald, afspraken worden niet nagekomen. Het verlies van oorspronkelijke natuur is in Nederland aanzienlijk groter dan gemiddeld in Europa', zo vat het rapport het Nederlandse natuurbeleid van afgelopen decennia samen. Gemeenten zijn belangrijk voor het herstel van de natuur.

Laatste wagonnetjes

'Nederland heeft een heel hoge dunk van zichzelf', zo wijst André van der Zande, als Rli-lid verantwoordelijk voor het rapport, op een hardnekkige blinde vlek, 'maar als wij de data op ons in laten werken, dan doen we het eigenlijk beroerd slecht. Dat is iets wat we willen benadrukken. We hangen in de Europese trein bij de laatste wagonnetjes.'

Koerswijziging

Strikt genomen bevat het rapport geen nieuwe kennis, meent emeritus hoogleraar Van der Zande, die in het verleden secretaris-generaal van het ministerie van LNV is geweest. 'Elk element van ons advies heeft wel in een eerder rapport gestaan. Maar de samenhangende aanpak, wie wat moet doen in welke balans en met welk pakket van maatregelen en geld ... dat is de kracht van dit advies. Wij denken dat er een koerswijziging nodig is die aansluit op de crisis waarin het natuurbeleid zich bevindt, mondiaal, Europees en nationaal. Met meer van hetzelfde - harder werken in beschermde gebieden - gaat het absoluut niet lukken.'

Vitale ecosystemen

Het rapport somt de welbekende oorzaken van de achteruitgang van de natuur nog eens op: versnippering van leefgebieden, verspreiding van milieugevaarlijke stoffen, verdroging, verdringing van plant- en diersoorten, overexploitatie en slecht beheer. Van der Zande: 'Dat lijstje kennen we al jaren, maar we hebben lang gedacht dat we de natuur kunnen redden door ontzettend ons best te doen voor die beschermde gebieden. Wij zeggen: dat kán niet effectief zijn.' Ja, misschien voor een paar soorten, voegt hij toe, 'maar het in stand houden van de vitale ecosystemen inclusief de diensten die die aan onze samenleving leveren, dat red je niet met alleen die sectorale benadering van die beschermde gebieden.'

Niet volwaardig

Het onderliggende probleem van de natuurkwaliteit die achteruit kachelt, is dat natuur niet volwaardig meetelt bij economische en politieke afwegingen, omdat de link met andere opgaven veel te weinig wordt gemaakt, zo meent de Rli. Wil natuurbeleid slagen, dan moet het gekoppeld worden aan het transitiebeleid voor energie, landbouw en klimaat.

De achteruitgang van de natuur is dramatisch volgens uw rapport. Maar als ik in mijn woonplaats Nijmegen de polder intrek, dan zie ik mooie natuur, allerlei vogels ...

Van der Zande: 'U ziet vooral een paar soorten zoals de meerkoet en ganzen die het ontzettend goed doen.'

Kunt u een voorbeeld geven van een typische soort waarvan misschien veel mensen denken: daar gaat het goed mee, maar die toch achteruitgaat?

'Een heleboel mensen weten nog dat veldleeuweriken heel algemeen waren. Dat is een heel schaarse soort geworden. En de grutto was een koplopersoort in Nederland en nu gaat-ie in de grafiek in vrije val omlaag. Maar ook de gierzwaluw in de stad of een simpele soort als de huismus ... De stand van de insecten is in 20 jaar met 75 procent afgenomen. Dat is spectaculair.'

Waar is het eigenlijk misgegaan met het Nederlandse natuurbeleid?

'Nederland had mooie concepten. Alleen, dat ging uit van het herstel van vitale ecosystemen. Nederland hééft geen vitale ecosystemen hersteld. We hebben veel te krappe grenzen getrokken rond de natuur die nog enige waarde had. Daarmee hebben we geen robuuste ecosystemen op landschappelijke schaal hersteld, omdat we in een politiek vaarwater zijn beland waar een schijntegenstelling tussen economie en ecologie is ontstaan. Natuur moest zich achter de muren van de reservaten tevredenstellen en de rest van Nederland werd zowel in de stad als in ruraal gebied steeds natuurarmer, droger en kaler. Die kaalslag heeft te maken met politieke keuzes om alleen vrijwillige instrumenten te gebruiken en nooit door te pakken. De discussie hierover is onder de naam stikstofcrisis bekend geworden.'

Jullie schrijven dat gemeenten en andere overheden ervoor moeten zorgen dat de basiskwaliteit op orde is. Er is geen norm voor. Is eigenlijk duidelijk wat die basiskwaliteit is?

'Nee. Wij denken dat de normering niet technocratisch van boven naar beneden tot stand moet komen. Wij denken dat er een drieslag is waarin je de natuurbasiskwaliteit moet definiëren. Je moet eerst zorgen voor goede milieucondities: schone bodem, goed water, schone lucht, geen giffen. Dan voor de inrichting; denk aan hydrologische zones en een groen netwerk. En het beheer moet kloppen.'

Gaat iedere gemeente dat zelf bepalen?

'Ons advies is dat een onafhankelijk kennisinstituut de kennis op tafel legt. En dan is het aan gemeenten in samenspraak met bewoners. In omgevingsvisies en omgevingsplannen moeten dan politieke keuzes worden gemaakt.'

Dus er zal een hoop geld naar de gemeenten moeten om die taak uit te voeren?

'Wij zeggen dat gemeenten in staat moeten worden gesteld om dit te doen. Wij vinden dat er een generieke natuurbijdrageregeling moet komen, dat voor eenieder die natuurdiensten wil regelen dat daar mogelijkheden voor komen.'

U schrijft dat overheden onvoldoende samenwerken. Wat ontbreekt eraan?

'We zien dat verschillende sectoren het apart organiseren: de stikstofplannen, de waterplannen en nu weer de energieplannen. Er moet veel meer samenhang worden gezocht. Vroeger had je landinrichting; reconstructies waarin werd gepoogd die koppeling tot stand te brengen. Dat is verdwenen. Nu is het iedere gemeente, iedere provincie voor zich. Dus zorg voor een veel meer samenhangende aanpak in de regio. Als je bouwt kun je bijvoorbeeld nestelgelegenheid creëren, zelfs in een stedelijke omgeving. Hier in Gouda, waar ik woon, is een slechtvalk die nestelt op hoogspanningsmasten. Dat heeft de gemeente in samenspraak met de energiemaatschappij geregeld.'

Dat dat lukt, ligt wellicht aan die ene ambtenaar die het interessant vindt.

'Eigenlijk wel. Het moet niet aan het toeval van een gedreven ambtenaar liggen. Wij willen dat dat systematisch beleid wordt van alle 330 gemeenten.'

Hoe hoopvol bent u daarover? Gemeenten hebben al zoveel op hun bordje.

'Wij proberen het met wortel en stok. De wortel is dat ze ondersteuning krijgen met kennis en financiën. De stok: gij zult een omgevingsvisie hebben waarin de natuurbasiskwaliteit wordt geadresseerd. In gemeenteland en provincieland is men heel erg eagerom dit te doen. Veel gemeenten staan voor een grote bouwopgave. Dat is niet alleen een kwestie van geld, maar ook van: hoe bouw je en richt je in? Dat zijn wezenlijke factoren die bijdragen aan de basiskwaliteit natuur. We hopen dat gemeenten in de coalitieakkoorden de natuuropgaven verbinden aan de bouwopgave. En wij hebben een enorme bereidheid gevonden van mensen om zelf iets te doen, variërend van tegels lichten tot een stukje groen in de wijk adopteren en daarvoor te zorgen.'