Het geheim van het Friese geluk

Brede welvaart krijgt vaste voet aan de grond in beleid en bestuur. Maar hoe geef je het in de praktijk vorm? Arlette Bickel en Wouter ­Marchand organiseerden in Friesland het LeerLab Brede Welvaart & Beleid. In dit essay delen ze hun bevindingen.

Friese paradox 

Een belangrijke aanleiding voor een onderzoeksprogramma naar brede welvaart in Friesland zijn bevindingen over wat de ‘Friese paradox’ is genoemd. Uit onderzoek blijkt dat de provincie relatief slecht scoort op economische indicatoren, zoals inkomen, opleiding en arbeidsniveau. Maar daar staat tegenover dat de tevredenheid met het leven, de ervaren gezondheid en sociale samenhang in Friesland hoger zijn dan in andere regio’s. Een tegenstrijdigheid die moeilijk kan worden verklaard vanuit een klassieke welvaartsbenadering waarin inkomen en opleiding sterke voorspellers zijn van gezondheid, welzijn en geluk.

Autonome houding

Economen herkennen hierin misschien een Friese variant op de zogenoemde Easterlin-paradox, die de beperkte correlatie tussen geld en levensgeluk beschrijft. Voor Friezen kan dat verklaard worden uit hun autonome houding van zelf- en samenredzaamheid bij inwoners, een sterke regionale ­identiteit een egalitaire inkomensverdeling en waardering voor rust en ruimte.

LeerLab

Om het denken over brede welvaart verder te brengen, heeft Planbureau Fryslân de voorbije herfst en winter een LeerLab ­Brede Welvaart & Beleid georganiseerd, met sprekers en workshopleiders van onder meer de Rijksuniversiteit Groningen, het Planbureau voor de Leefomgeving en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Daaraan namen twintig beleidsambtenaren van de Friese provincie en gemeenten deel.

Handvatten

De belangrijkste drijfveer voor dat lab was de sterke behoefte aan handvatten om werkelijk aan de slag te gaan met dit concept, waarvan vaak de urgentie en de achtergrond wordt onderkend. Deze behoefte leefde zowel bij de onderzoekers als bij de deelnemers uit de beleidspraktijk.

Kansrijk concept

Voor de onderzoekers van het Planbureau gold, dat zij in de voorgaande jaren veel aandacht besteed hadden aan de vraag waarom brede welvaart een kansrijk en belangrijk concept was. Ook publiceerden zij regelmatig over wat brede welvaart nu zou moeten omvatten, bijvoorbeeld door voor de provincie en voor deelregio’s daarvan brede welvaart in kaart te brengen aan de hand van thema’s en samenhangende indicatoren.

Hoe-vraag

In een volgende fase verschuift de aandacht naar hoe deze manier van denken over regionale ontwikkeling in de beleidscyclus kan worden ingepast. Die hoe-vraag kunnen bredewelvaartsonderzoekers niet beantwoorden zonder de kennis en ervaring van beleidsambtenaren.

Hanteerbaar

Beleidsambtenaren ervoeren op hun beurt ook een behoefte het concept hanteerbaar te maken. Brede welvaart wordt meer dan eens gepresenteerd als uitgangspunt van een beleidsprogramma of ontwikkelagenda. Dat geldt voor het provinciaal bestuursakkoord, maar bijvoorbeeld ook voor het hoofdlijnenakkoord van de gemeente Heerenveen. Daarmee komt het belang van brede welvaart voor lokaal en regionaal beleid heel duidelijk op de agenda. Maar een uitwerking van wat bredewelvaartsbeleid dan is en welke ­concrete doelen daarin nagestreefd moeten worden, staat er dan nog niet.

Casussen

Om een begin maken met een systematische toepassing van brede welvaart, bespraken we het concept aan de hand van actuele casussen uit de dagelijkse praktijk van de deelnemers. Voorbeelden van casuïstiek ­waren er op allerlei abstractieniveaus: van het opstellen van een integrale woonzorg­visie tot het opzetten van een dorpshuizenbeleid en het realiseren van een nieuw vakantiepark.

Sleutel

Denken over brede welvaart in het stellen van doelen, het ontwerpen van interventies en het uitvoeren van programma’s is een kansrijke manier om integraal en toekomstgericht te werken. Naar de sleutel om integraal te werken zijn partijen in de ambtelijke wereld al een tijd op zoek. De uitdaging blijft om niet alleen over de schotten tussen de domeinteams heen te kijken, maar een opgave ook werkelijk met leden uit verschillende beleidsteams aan te pakken.

Afruilen

Het overzicht van de verschillende thema’s waaruit brede welvaart is opgebouwd, maakt de afwegingen expliciet zichtbaar. Daarvoor kan het ‘wiel van brede welvaart’, zoals CBS dat presenteert in de regionale monitor, gebruikt worden als praatplaat, of zelfs als bordspel. De vraag voor zo’n spel is dan welke effecten een ­beleidsinterventie teweegbrengt in andere delen van het wiel (ruimtelijk, sociaal, economisch) dan die ermee worden beoogd.

Te vrijblijvend

Een dergelijk bordspel vormt het begin van een gesprek en is daarvoor heel nuttig. Die werkwijze is echter nog onvoldoende uitgewerkt en (daardoor) te vrijblijvend. Zo is het, zeker in kleinere gemeenten, erg afhankelijk van het enthousiasme van een enkeling die overtuigd is van de meerwaarde van brede welvaart. Er is behoefte aan concreet toetsingsinstrumentarium dat aansluit bij de andere delen van de beleidspraktijk en rekening houdt met de dynamiek tussen bestuur en beleid.

Scan

Bij het bepalen van de opgave in de regio kan een scan van brede welvaart gebruikt worden. Slechte scores op het thema gezondheid kunnen aanleiding geven tot leefstijlprogramma’s, en een hoge CO2-uitstoot tot een duurzaam mobiliteitsprogramma. In het beleidsontwerp is vervolgens aandacht nodig voor synergie en afruil tussen de aspecten van brede welvaart. Is er bijvoorbeeld een mobiliteitsbeleid denkbaar, dat een positief effect heeft op gezond gedrag van inwoners?

Onmisbaar

Het is vruchtbaar en zelfs onmisbaar om de werelden van beleids- en onderzoeks­praktijk bij elkaar te brengen en samen de ideale toepassing van brede welvaart te ontwerpen. Het voert te ver om te zeggen dat er een kloof is tussen beleidsambtenaren en beleidsonderzoekers. Dat woord wordt toch al te snel van stal gehaald. Maar het is wel waar dat onderzoekers van brede welvaart soms wat naïef in de materie staan en al te simpele oplossingen schetsen. Terwijl aan de andere kant beleidsambtenaren grip en houvast op het concept nodig hebben door meer inzicht te krijgen in ­inhoud en rationale.

Puzzelstukje

Het LeerLab heeft het begrip van het ­concept brede welvaart en de mogelijke ­toepassingen daarvan in de beleidswereld vergroot, alleen al door daar als groep van onderzoekers en beleidsambtenaren over na te denken. Het is een puzzelstukje in een puzzel die nog verder gelegd wordt. Voor Planbureau Fryslân is heel duidelijk dat dit een begin is, waarop in het regionale ecosysteem verder gebouwd wordt. Zo komt er  een tweede lab met een nieuwe lichting deelnemers. Het leggen van de puzzel gebeurt ook op landelijke schaal in het Nationaal Netwerk Brede Welvaart, waarin landelijke en regionale planbureaus samen optrekken met rijk en regio.  

Wouter Marchand is senior-onderzoeker economie bij Planbureau Fryslân. Arlette Bickel is projectleider bij Planbureau Fryslân. Lees het hele essay deze week in BB06 (inlog)