Eigenzinnige eilanders

Hoog boven Terschelling, op het topje van vuurtoren Brandaris, wijst Remi Hoeve over de Waddenzee. ‘Daar, Vlieland. Je ziet dat er met laag water hiervandaan geen boot naar toe kan. En heel in de verte zie je nog net Ameland.’ Hoeve is nautisch verkeersleider.

 

Vanuit het commandocentrum in de Brandaris reguleert hij het scheepvaartverkeer op de Wadden. Hij is tevens raadslid voor de fractie Plaatselijk Belang op Terschelling. Namens zijn eiland zit hij ook in de Eilander Raad, een overlegorgaan annex gemeenteraad-zonder-bevoegdheden van alle Waddeneilanden. Deze eilanden proberen momenteel een verdergaande bestuurlijke samenwerking te smeden – en dat blijkt geen gemakkelijke klus.

 

‘Een uurtje samen vergaderen kost je zó een hele dag’, weet Hoeve. Omdat niet alle eilanden onderling per boot verbonden zijn, vinden de samenkomsten plaats ‘op de wal’, in Harlingen of Leeuwarden. De overtocht per veerboot van Terschelling naar het vasteland duurt twee uur. ‘We hebben wel eens gedacht over een helikopter, maar dat is ook niet echt een oplossing want niet elk eiland heeft een vliegveld’, schetst Hoeve alleen al de logistieke knelpunten rond samenwerking.

 

Toch zal het er op een of andere manier van moeten komen, beseffen de gemeentebesturen. De afzonderlijke eilanden zijn te klein om hun dienstverlening op peil te houden. Het devies is dus: de krachten bundelen, of anders zwaait er vroeg of laat een gedwongen herindeling.

 

‘Op de eilanden beginnen dingen klem te lopen’, zegt raadslid Hoeve. ‘Door samen te werken kunnen we de eigen eilanderidentiteit behouden en toch zelf blijven beslissen over de dingen die de eilanden aangaan.’ Als die eilanden met één mond spreken, is de kans groter dat er in Den Haag begrip is voor de aparte situatie op de Wadden.

 

‘Nu willen ze bijvoorbeeld de search & rescuehelikopter die patiënten naar de wal moet brengen, gaan verplaatsen van Leeuwarden naar Den Helder. Wij zien dat niet zitten’, vertelt Hoeve. Of neem die keer, anderhalf jaar geleden, dat vertegenwoordigers van alle eilanden samen in de bus naar Den Haag gingen om te praten over de moeizame relatie met Staatsbosbeheer – grootgrondbezitter op de Wadden. ‘Dat maakte indruk in Den Haag. Nu loopt er een onderzoek’, blikt Hoeve terug op een gezamenlijk Waddensuccesje. Het grootste probleem wordt volgens hem om slagvaardig te blijven als er nauwer wordt samengewerkt.

 

Noodzaak

 

In december 2008 stemden de volksvertegenwoordigers en eilandbestuurders van de vier Friese eilanden in met het samenwerkingsdocument Vast op Koers dat voorziet in een hechtere, niet-vrijblijvende samenwerking. Texel haakte tot veler verdriet af. Het grootste eiland (14.000 inwoners) zag nog onvoldoende noodzaak de handen dusdanig vergaand ineen te slaan.

 

De samenwerking tussen Vlieland (1.100 inwoners), Terschelling (4.700 inwoners), Ameland (3.400 inwoners) en Schiermonnikoog (960 inwoners) moet de komende twee jaar verder vorm krijgen door bevoegdheden daadwerkelijk over te dragen aan de Eilander Raad en het Eilander College (de vergadering van de diverse burgemeesters).

 

Er komt een gezamenlijk secretariaat in Harlingen, er worden gezamenlijke inkoopprogramma’s en ict-systemen opgezet. De plannen die op papier staan in de notitie Vast op Koers zijn echter nog vaag en abstract. ‘Het krijgt de kenmerken van een federatief model’, zegt burgemeester Jurrit Visser van Terschelling. ‘Ik zie die Eilander Raad vooral actief worden op strategische beleidslijnen.’

 

Een nieuw bestemmingsplan voor de hele Waddenzee, bijvoorbeeld. De besluitvorming moet dan wel ‘directer en duidelijker dan nu. Anders wordt iedereen stapelgek’, aldus Visser, die ook voorzitter is van het Eilander College. ‘Als de Eilander Raad in de toekomst de wettelijke bevoegdheid krijgt om besluiten te nemen, moeten tal van zaken goed uitgewerkt worden, zoals de terugkoppeling naar de eigen raad en de positie van de wethouders.’

 

Met het oog daarop is in april een convenant ondertekend tussen de eilanden, de provincie Friesland en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Ook Visser is overtuigd van de noodzaak van intensievere samenwerking.

 

‘Ieder voor zich redden de eilandgemeenten het niet langer. Het basisniveau van voorzieningen begint in het geding te raken, de machinerie dreigt vast te lopen. Dat realiseren de burgers zich niet zo, maar die dreiging is er wel degelijk. Door samen te gaan werken houden de gemeenten hun bestaansrecht’, stelt de PvdA-burgemeester. ‘Als we niks doen gaat het onherroepelijk richting herindeling.’

 

Het is bepaald niet de eerste keer dat de Waddeneilanden proberen de krachten te bundelen (zie kader hierboven). ‘Tal van modellen hebben de revue al gepasseerd maar het kwam nooit van de grond. Omdat het te weinig doordacht was, omdat de steun ontbrak, of omdat de eilanders te eigenzinnig waren’, aldus de Terschellingse burgemeester.

 

Erg warm lopen de inwoners nog steeds niet voor de plannen, geeft hij ruiterlijk toe. ‘De eilanders blijven graag baas op eigen eiland. Opgaan in een grotere gemeente is onvoorstelbaar voor hen. Een Terschellinger heeft heel weinig met een Amelander. Van hier uit gezien is dat eiland een wereldreis weg.’ Raadslid Hoeve had het ook al gezegd:

 

‘De passie die de raadsleden voor samenwerking voelen, heeft de bevolking nog niet. En ik weet eerlijk gezegd ook niet precies hoe ik het over moet brengen. Dat is dus wel een probleem. Hoe krijg je dit bij de burgers?’

 

Eigenzinnig

 

Douwe Wiegman, geboren en getogen op Terschelling, is één van die ‘eigenzinnige eilanders’ waar de burgemeester het over heeft. Genietend van het avondzonnetje op het terras van zijn eigen café-restaurant Flaman ontvouwt hij zijn visie op de samenwerking die de bestuurders uitbroeden.

 

‘Het zijn vooral de mensen van buitenaf die dit soort dingen allemaal verzinnen. Die mensen hebben niks met dit eiland, geen gevoel, geen verleden’, beweert de 59-jarige horecabaas. ‘Aan de andere kant, er komt wel een bepaalde dreiging op ons af, bestuurlijk gezien dan. Eh… wat die dreiging dan precies is? Goeie vraag eigenlijk.’

 

Samenwerken is best, vindt Wiegman, zolang de eilanden maar echt zelfstandig blijven. ‘Met Texel of Ameland heb ik he-le-maal niks. Andere huizen, andere natuur, andere mensen. Als we moeten fuseren is ons eigen eiland weg. Dan komen ze aan onze ziel.’ Voor de deur van het gemeentehuis neemt Jaap Das, gevraagd naar zijn mening, de kans waar om eens heerlijk op de gemeente te kankeren.

 

‘Van die samenwerking kunnen we alleen maar beter worden, want er wordt tegenwoordig héél erg veel dubbel werk gedaan hier’, aldus de gepensioneerde kapitein. ‘Het is toch belachelijk dat we honderd ambtenaren nodig hebben om vierduizend mensen te besturen?! Vroeger deden ze het hier met z’n drieën: IJsbrandy, Kees Roos, Ietje Bokma’, zo noemt hij de ambtenaren die hier veertig jaar geleden werkten bij naam. ‘Maar goed, uiteindelijk zal het toch wel van een fusie komen. Dat is tegenwoordig gewoon de tendens’, aldus de 65-jarige Terschellinger.

 

Willem Cupido, eigenaar van de Spar-supermarkt in het dorpje Lies, midden op Terschelling ziet het weer anders. ‘Van mij hoeft die samenwerking niet. Ik geloof ook nooit dat dit echt goed kan gaan functioneren. De eilanden liggen zó ver uit elkaar en ze zijn zó verschillend.’

 

De 76-jarige middenstander kan het zich nog goed herinneren: ‘Veertig jaar geleden probeerden de VVV’s al samen te werken. Dat lukte niet. De verschillen waren te groot. Daarna: de ondernemersverenigingen. Ook niks geworden. Ik zeg laatst nog tegen een wethouder: weet jij eigenlijk wel wat de burgemeester van ons allemaal dóet op de wal? Hij verkoopt ons levend!’

 

Zijn zoon Antoon Cupido (39) valt hem bij: ‘Als ze nou eens met concrete voorstellen kwamen, dan konden we beoordelen of er ook echt iets gaat verbeteren door die bestuurlijke samenwerking. Vergelijk het maar met de Europese verkiezingen. Zolang het allemaal vaag blijft, is iedereen sceptisch.’

 

Meer voordelen

 

Twee bootreizen en tachtig autokilometers verderop is het al niet veel beter. In de dorpskom van Schiermonnikoog kijkt een man glazig als hem wordt gevraagd naar ‘die bestuurlijke samenwerking.’ Hij heeft er van gehoord, zegt hij, ‘nou ja, ik heb een kop in de krant gezien, verder niet. Het interesseert me echt helemaal niks. Het zal zijn reden wel hebben, als ze denken dat het beter is moeten ze het maar zo doen’.

 

Nolene Kremer (26) heeft er al iets meer weet van. ‘Ik denk dat het wel goed is, als de eilanden elkaar steunen. Volgens mij heeft het meer voordelen dan nadelen’, denkt ze. Welke voordelen? Welke nadelen? Daar is de Schiermonnikoogse overvraagd. ‘Het leeft echt totaal niet onder de bevolking. Nihil’, zegt Atze Postma (30), werkzaam in de plaatselijke croissanterie. ‘De mensen denken: eerst zien, dan geloven. En het zijn vooral de mensen die van de wal komen die naar het grotere geheel kijken, en dus meer zien in samenwerking.’

 

Zijn collega Harry AB is een uitzondering op deze regel. Geboren op Schiermonnikoog is hij fervent voorstander van de samenwerking met de buureilanden. ‘Maar ja, ik ben raadslid’, glimlacht hij haast verontschuldigend terwijl hij een kop koffie serveert. ‘Volgens mij is het een goed verhaal. Wat is er op tegen om als Waddeneilanden bijvoorbeeld gezamenlijk briefpapier te laten drukken bij één drukkerij?’

 

Op dat soort punten valt wel degelijk winst te halen, aldus het 40-jarige lid van de fractie Ons Belang. Het grootste knelpunt wordt volgens hem de werkgelegenheid: als eilanden taken moeten afstoten en dat ambtelijke banen gaat kosten, zal er verzet komen. ‘Want arbeidsplaatsen zijn heilig hier. Het zal dus allemaal met hele kleine stapjes gaan. De komende vijf jaar zullen we geen grote veranderingen zien’, voorspelt het raadslid.

 

‘Maar, als we dit niet doen, worden we ingedeeld bij de gemeente Dongeradeel op het vasteland. En het gaat hier op het eiland toch over hele andere kwesties dan aan de wal. Bij ons in de raad kunnen we rustig een uur discussiëren over paardenpoep.’

 

Uniek

 

Alles op Schiermonnikoog is van Madurodamformaat, zelfs een aantal problemen, weet ook burgemeester Bert Swart. En de kwesties waar de eilanden mee kampen zijn uniek, onvergelijkbaar met die van een vastelandgemeente. Met een brede grijns verhaalt hij over een jaar of drie geleden, toen Schiermonnikoog langzaam maar zeker de provincie Groningen was binnengekropen.

 

Zeestroming en de eeuwig waaiende wind voerden zand aan naar de oostpunt van het eiland, dat daardoor zeven vierkante kilometer aangroeide. ‘Op een gegeven moment viel dat stukje eiland onder twee commissarissen van de koningin en twee burgemeesters’, aldus de CDA-burgemeester. Het werd opgelost door het gebiedje van de provincie Groningen te ‘kopen’ en het Gemeentefonds overeenkomstig aan te passen.

 

‘Bij een herindeling met een vaste-walgemeente zijn we niet goed af vanwege de totaal andere problematieken’, wil hij maar zeggen. ‘En een fusie met de andere eilanden wordt een geografisch gedrocht. Dus zoek je naar andere vormen van samenwerking, bijvoorbeeld op het gebied van ict, of het ons gezamenlijk sterk maken voor de politiesterkte hier’, zo legt hij de gemaakte keuze uit.

 

‘Schiermonnikoog alléén stelt niet zo bar veel voor. Samen kunnen we veel meer een vuist maken. Nou ja, het is eigenlijk meer een vuistje... Voor de eilandoverstijgende zaken als kustverdediging, bemensing vuurtorens, veerdiensten en dergelijke moeten we samen optrekken. Maar wat we hier zelf kunnen regelen, blijven we ook zelf doen.’

 

De kunst is, weet ook Swart, om zo’n samenwerking efficiënt en krachtdadig in te richten. ‘We moeten niet constant in een moeras van besluitvorming verzeild raken. Het moet allemaal veel praktischer dan nu worden ingericht. In het verleden werd er wel heel veel afgesproken, maar het was allemaal vrijblijvend. Ook onze eigen organisatie heeft het geloof inmiddels wel een beetje verloren en dat snap ik best, het loopt llemaal al vanaf de jaren tachtig.’

 

Hij kan er zelfs begrip voor opbrengen dat Texel uit de samenwerking is gestapt. ‘De Texelse gemeenteraad wilde resultaten zien, en die zijn tot dusverre uitgebleven, daar moet je eerlijk in zijn.’ Ditmaal is ‘de wil om echt aan te pakken’ er echter wèl, verzekert de burgemeester van Schiermonnikoog.

 

Waarom het nu dan allemaal wel zou lukken? Swart roert even in zijn koffie en staart uit het raam. ‘Omdat er ditmaal hardere, concrete afspraken zijn gemaakt’, luidt zijn antwoord. ‘Nu denk ik: het is afgelopen met de flauwekul, gemaakte afspraken moeten ook worden nagekomen. Deze keer zullen we er voor zorgen en er op toezien dat het daadwerkelijk doorgaat.’

 

Twintig jaar praten

 

Het nieuwe convenant van de vier Friese Waddeneilanden, de provincie Friesland en het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft een voorgeschiedenis van twintig jaar. Een overzicht, gebaseerd op het rapport Vast op Koers van november 2008:

 

1986: Oprichting van Overlegorgaan Waddeneilanden (OOW), ‘een lichte gemeenschappelijke regeling met als doel overleg tussen de Waddeneilanden om gemeenschappelijk hun belangen te behartigen in de richting van andere overheden’.

 

2000: de gemeentesecretarissen schrijven samen een notitie over mogelijke vormen van samenwerking. De Rijksuniversiteit Groningen komt met het rapport Wad Sterk, dat intensievere samenwerking een noodzaak acht.

 

2002-2004: proef met een gezamenlijk Wadden-kantoor in Leeuwarden. ‘De proef is geen succes: veel vrijblijvendheid en weinig bestuurlijke belangstelling.’

 

2005: de Gemeenschappelijke Regeling (GR) gaat van start, evenals de Eilander Raad en het Eilander College.

 

2006: opnieuw een rapport van de gemeentesecretarissen, met suggesties om ‘verdere invulling te geven’ aan de GR. Vier scenario’s worden geschetst van samenwerking in oplopende zwaarte.

 

2007: Berenschot komt met een advies, met daarin zeven vormen van samenwerking. ‘Er is wel een intentie, maar de wil om die intentie om te zetten naar daden is een probleem.’ Aanbevolen wordt een convenant op te stellen.

 

2008: gemeenteraden buigen zich over Berenschots plan van aanpak en het daarbij behorende krediet van 783.000 euro. Texel gaat niet akkoord en wil de samenwerking met Noord-Hollandse gemeenten verkennen. De vier Friese eilanden besluiten samen verder te gaan, zonder Texel. Ze ondertekenen het samenwerkingsdocument Vast op Koers.

 

2009: de vier Friese eilanden tekenen een convenant met de provincie Friesland en het ministerie van Binnenlandse Zaken over het nader vormgeven aan de samenwerking.