‘Een beleidstafel is wat anders dan onafhankelijk onderzoek’

Kijk, wat mij eind 2023 vooral opviel, was dat de indruk werd gewekt dat bijvoorbeeld de binnenstad van Deventer gevaar liep. Dat idee is ook gevoed. Als ik namelijk kritiek heb op de media, is dat ook op degenen die de media van informatie voorzien. Ik meen dat een wethouder, die op de kade van de IJssel stond, zei: “Misschien houden we het droog met deze zandzakken.” Wat hij waarschijnlijk bedoelt, maar dat komt dan niet zo over: de huizen in Deventer langs de kade staan buitendijks, en hebben een vrij uitzicht op de IJssel. Dat betekent dat er niks voor ligt wat het water tegenhoudt. Dat vinden de bewoners als het mooi weer is heel fijn. Maar bij hoogwater loop je risico. Dáár waren die zandzakken voor bedoeld, en niet om het achterland te beschermen. Die nuance is er dan niet, net zoals in de verslaggeving destijds over het IJsselmeer.

De binnenstad van Deventer ligt hoog. Later zijn er huizen gebouwd in de wat lagere delen, met een dijk. Dus óf de huizen liggen hoog, óf er is een dijk. Behalve bij dat rijtje huizen langs de IJssel. Maar die nuance is er niet. Uiteindelijk gaat het erom dat de duiding vanuit de waterschappen en de gemeente niet doorkomt.

Het water stond hoog, maar de afvoer bij de Rijn was technisch nog altijd lager dan 8.000 kuub per seconde, wat gemiddeld eens in de vijf jaar voorkomt. De dijken langs de IJssel en de Waal zijn berekend op het dubbele, 16.000 kuub, wat maar eens in de 5.000 jaar voorkomt.

Op dezelfde manier. Kijk, voor mij was het ook een verrassing dat de Maas zo hoog stond in de zomer. Maar collega’s van mij hebben voor de Geul in Valkenburg berekeningen gemaakt dat dit kon gebeuren. Maar ja, zij werden dan niet geloofd door de veiligheidsregio en het waterschap. Extreme gebeurtenissen komen gemiddeld eens in de 100 jaar voor. Op de plekken in Duitsland waar veel slachtoffers zijn gevallen, viel circa 100 jaar geleden ongeveer dezelfde hoeveelheid neerslag. Iedereen koppelt zo’n ramp aan klimaatverandering, maar we lopen gewoon risico’s met de manier waarop we graag wonen.

In Duitsland zeker, in Valkenburg kun je er over twisten. De Geul loopt midden door Valkenburg. Als de afvoer daar hoger wordt, komen die restaurants, hotels, winkels en ook huizen onder water te staan. Een manier om je daarop voor te bereiden is door rekening te houden met simpele dingen, zoals geen parket maar plavuizen op de vloer. En een goede waarschuwing vanuit het waterschap. Een paar dagen na de overstroming kwam ik er bij mensen thuis. Een vrouw zei tegen ons: “Kom even binnen, dan kunnen jullie zien hoe het er hier uitziet.” Ze zei: “Ik heb niet zoveel schade, want ik dacht: dit gaat niet goed. Dus ik heb alles dertig centimeter hoger gezet of naar de eerste verdieping gebracht. Ik heb de buren ook gewaarschuwd, maar die zeiden: ben je gek? Zoiets is nog nooit gebeurd.” Je ziet dan: wat iemand wel of niet verwacht wat er kan gebeuren, is ook bepalend voor de schade.

Een collega-adviesbureau had berekend dat deze regenval kon gebeuren  Die berekeningen zijn zorgvuldig in een la gestopt. Ik snap dat ook wel, want wat moet je daarmee als veiligheidsregio? Daar wringt soms de schoen: er zijn veel extreme scenario’s denkbaar. Waar bereid je je op voor? Hoe alert ben je als er signalen zijn dat het die kant op gaat? Het waterschap is er ook om de veiligheidsregio te informeren over risico’s, maar zij was daar niet alert op.

Dat is in ieder geval mijn opinie, maar het is helaas niet onderzocht. Ik vond dat er een onafhankelijk onderzoek moest komen naar hoe dit heeft kunnen plaatsvinden, zonder dat mensen belang hebben bij een bepaalde uitkomst. Dat gebeurde dertig jaar geleden beter dan nu. Wat ik fascinerend vind: na het hoogwater van 2021 heeft men een Beleidstafel wateroverlast en hoogwater ingericht (onder meer bestaande uit ministeries, de gemeente Valkenburg, de provincie Limburg en Waterschap Limburg, red.). Maar een beleidstafel is wat anders dan een onafhankelijk onderzoek.

Aan een beleidstafel zitten mensen die ­belangen hebben, en het belang is niet om te zeggen: we hebben de berekeningen in een la gestopt en hadden best kunnen weten dat dit kon gebeuren.

Ik vergelijk het weleens met onderzoek dat ik deed na het hoogwater op de Maas in 1993. In de tachtiger jaren van de vorige eeuw zijn er veel woningen, ik denk wel 8000, in de uiterwaarden van de Maas gebouwd. Want dat zijn mooie plekjes, dus waarom kun je daar niet bouwen? Dus men had daar vrolijk gebouwd.

(Ook het ziekenhuis van Venlo is in een uiterwaard van de Maas gebouwd, en werd geëvacueerd in 1993, 1995 en 2021, red.)

Na het hoogwater van 1993 werd de commissie-Boertien ingesteld, waarvoor ik het onderzoek voor een groot deel deed. We hebben onderzocht wie toestemming had gegeven in de uiterwaarden te bouwen. Dat was de provincie. Ook de gemeenten hadden boter op hun hoofd. Dat schreven we keurig op. Daarna kwamen we op het provinciehuis in Maastricht en begon een ambtenaar het onderzoek gigantisch af te kraken. Onze onderzoeksleider, iemand van het ministerie van Verkeer en Waterstaat, zei toen: “Het is prima dat je kritiek hebt op het rapport, maar ik stel voor dat je het paginanummer noemt waar die kritiek betrekking op heeft.”

Het ging de provincie alleen om het beeld dat er bij hen een verantwoordelijkheid lag. Zij hadden de vergunningen afgegeven. Je ziet dan dat men zoiets probeert te verdoezelen.

Kijk, overstromingskansen kun je niet meten, maar moet je berekenen. Hoe goed doen we dat nu als we kijken naar de waterkeringen? De waterschappen moeten dat inschatten, maar ze doen dat met een instrument dat door Rijkswaterstaat aangereikt wordt. Dat is een model, en die modellen worden grotendeels door ­Deltares gemaakt. Maar een model moet je voeden met gegevens, en die gegevens komen van de waterschappen.

Bij zo’n onderzoek naar de veiligheid van een waterkering komt er bijvoorbeeld uit dat er een overstromingsrisico is van eens in de tien jaar. Maar de afgelopen vijftig jaar is er bij die waterkering geen overstroming gezien. Bovendien is de dijk verbeterd. Toch gelooft men de uitkomst van het model, vooral omdat de gebruikers het model niet zelf hebben gemaakt. Ik zit in het Expertisenetwerk Waterveiligheid, dat hier in 2020 een advies over schreef.

Wat ook meespeelt: als je uitkomt op een te grote overstromingskans, wie zegt daar dan wat van? Als een dijk wordt afgekeurd omdat die niet langer voldoet aan de norm, komt de dijk terecht in het Hoogwater­beschermingsprogramma. In dat geval krijgt een waterschap 90 procent van de versterking gefinancierd. Dus je hebt er niet zoveel belang bij om heel scherp te beoordelen.

Bovendien sta je onder tijdsdruk, want de minister moet de uitkomst naar de Tweede Kamer sturen. De waterschappen moeten hun berekeningen eerst naar de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) sturen. Als de ILT er een stempel op zet, gaat bij de waterschappen de vlag uit. Want als de ILT het zegt, is het goed. Je ziet dus een ­samenspel dat naar mijn idee verbeterd moet worden.