Ecodorp, met dank aan de crisis

De Crisis- en Herstelwet geeft gemeenten de ruimte soepeler om te gaan met wetgeving voor ruimtelijke plannen. Boekel, dat altijd de grenzen van de wet opzoekt, krijgt toestemming voor de bouw van een ecodorp. Muren van hennep? Kan prima binnen het Bouwbesluit.

Een modderig pad tussen het rommelige terrein van een aannemer en een verlaten loods leidt naar een graanveld tegen een frisgroene bosrand. Deze lap grond aan de rand van het Brabantse dorp Boekel had – na enig opruimwerk – een schitterende plek voor villa’s op vrije kavels kunnen zijn. Maar door de crisis ligt de grond al jaren braak, met bouwbestemming. Burgemeester en wethouders raakten enthousiast voor de plannen van een groep mensen die een plek zocht voor hun experimentele ecodorp, een kleine, duurzame woonwijk waarin de bewoners volledig zelfvoorzienend zijn. De Boekelaren – en dus, in verkiezingstijd, de politiek – hadden aanvankelijk enige scepsis, maar de gemeenteraad bleek net voor de zomervakantie toch overtuigd. En dus kan ambtelijk Boekel aan de slag met een nieuwe uitdaging: hoe vergun je een woning met hennepmuren en zonder riool?

Initiatiefnemer Ad Vlems schetst aan zijn keukentafel de ambities van Ecodorp Boekel (zie kader). Hij toont het speelse ontwerp van de duurzame woningen met her­gebruikte materialen en vertelt over de bijzondere voedselvoorzieningen: een voedselbos vol eetbare planten en een polydome, een enorme koepelvormige kas voor het kweken van tropische vis, groente en fruit. De Tilburger bedacht het plan met zijn vrouw toen zes jaar geleden hun zoon was geboren en de behoefte ontstond aan een schone, sociale en ecologisch verantwoorde plek om te leven. Een groepje geestverwanten uit heel Nederland was snel gevonden, maar toen kwamen de praktische vragen: hoe en vooral waar?

Sympathiek initiatief
Burgemeester Pierre Bos (CDA) van Boekel ontmoette bij toeval een paar mensen uit de ecodorpgroep bij een presentatie van hun plannen. Hij bood spontaan het braakliggende graanveld aan, waar geen projectontwikkelaar in de crisis zijn handen aan wilde branden en dat voor de gemeente een rentelast geworden was. Enkele gesprekken op het gemeentehuis later, werd het impulsieve aanbod een serieus voorstel van het Boekelse college van B&W.

Het project Ecodorp Boekel was meer dan een financiële uitkomst en een sympathiek initiatief. Het is eigenlijk typisch Boekels, zegt wethouder grondgebiedzaken Ted van de Loo (Democratische Onafhankelijke Partij). Zijn eigenzinnige gemeente – Boekel wist twee fusies af te ketsen - heeft ‘meedenken met de burger’ tot lijfspreuk van elke ambtenaar gemaakt. ‘Mag niet, dus kan niet’ bestaat er niet. Een moeilijk plan is geen probleem, maar een uitdaging. Het klinkt allemaal als trainersjargon uit een handboek

Positief denken, maar het is echt. De wethouder maakt geen grapje als hij zegt dat het zijn taak is om de wensen van zijn gemeenschap te faciliteren. ‘Ik ben een verlengstuk van de burgers van Boekel. U vraagt en wij draaien, als het mogelijk is. Óf iets mogelijk is, heeft heel vaak te maken met de mate van weerstand in de omgeving. Dus wij zeggen: praat met je buren en kom er samen uit. In Boekel hadden we al lang de participatiemaatschappij, voordat Rutte en de koning erover begonnen.’

Zelf noemen ze het anders: het Boekels model. Zo is er een groep inwoners die de aanleg en het beheer van alle speelplekken in het dorp heeft overgenomen. Ze richtten een stichting op om geld in te zamelen en halen veel meer binnen dan de gemeente met beperkt budget zou kunnen doen. Boekel was ook koploper met de mantelzorgwoning op eigen erf. En onlangs vierde Boekel dat zij als eerste gemeente tien jaar geleden de welstandstoets volledig afschafte. Burgers kunnen best zelf en in overleg bepalen wat wel en niet passend is in de omgeving, was toen al de gedachte. Wie tien jaar later door het Brabantse dorp rijdt, ziet niks geks. Het ecodorp straks, dát zal een eyecatcher worden, denkt Van de Loo. En dat hopen de Ecodorpers zelf ook. Ze willen met een biologische winkel, een polydome en een educatief voedselbos bezoekers trekken en geld verdienen.

Zes hectare
De gemeente probeert het project op alle manieren vooruit te helpen. Het college en de initiatiefnemers kwamen een financiële constructie overeen, waarbij de Ecodorpers de grond vijf jaar lang goedkoop pachten om hun plannen van de grond te krijgen. Daarna kopen ze de zes hectare grond voor vier miljoen euro. Om de Boekelse bevolking tegemoet te komen stelde de gemeenteraad de plannen iets bij: in eerste instantie gebruikt het ecodorp de helft van de beschikbare zes hectare. Mocht er nog een projectontwikkelaar willen bouwen, dan kan dat. Wethouder Van de Loo schat die kans op 0 procent. En in zijn hart gunt hij de grond ook aan de Ecodorpers, geeft hij toe. ‘Wat zij doen, heeft de toekomst: duurzaam bouwen, eerlijk voedsel, zelfvoorzienend zijn, burgerparticipatie. Het geeft innovatiekracht en zet Boekel op de kaart. En als het ecodorp slaagt, is dat ook goed voor de portemonnee van deze gemeente. Dan levert die grond eindelijk geld op. We houden er zeven ton aan over.’

In het gemeentehuis van Boekel begon vorig jaar de grote uitdaging. De invulling van het plan werd concreter, evenals de vraag hoe je dat allemaal in regels moet vatten. Jurist André van der Vleuten, vanuit de afdeling ruimtelijke ordening bij het project betrokken, vertelt hoe de initiatiefnemers en de gemeente de hulp van het ministerie van I&M inschakelden. Met een expert stelden ze eerst zelf een lijst met mogelijke knelpunten op: het gebruik van strobalen of hennep als dragende muur, geen aansluiting op de riolering, afwijking van minimale afmetingen voor woonruimten, te weinig daglicht, geen mechanische ventilatie in het toilet en zo nog een kleine twintig punten. Bij het ministerie bleef er maar een handvol knelpunten overeind (zie kader).

‘Tot onze eigen verrassing bleken we heel veel zaken prima binnen onze gemeentelijke bevoegdheden te kunnen regelen. De hennepmuur bijvoorbeeld. In het Bouwbesluit staat bij heel veel eisen dat iets ook “gelijkwaardig daaraan” mag zijn en dat is ter beoordeling van de gemeente. Dus als de bouwer technisch kan aantonen dat een hennepmuur qua stevigheid gelijkwaardig is aan een betonnen muur, dan kun je dat toestaan. Op dezelfde manier zullen de bouwers ook de brandweer moeten overtuigen dat de woningen veilig zijn. Daar zal een innovatief bedrijf heus wel iets op vinden. Wij leggen die verantwoordelijkheid veel meer bij de inwoners zelf.’

Kleine winkel
Wat het bestemmingsplan betreft, is het allemaal ook niet zo ingewikkeld. Er wordt wat voedsel verbouwd, een beetje gerecreëerd en er komt een kleine winkel. Maar het is geen intensieve veehouderij, er zijn geen stankcirkels. Een voedselbos in de bestaande bosrand geeft alleen maar meer biodiversiteit. Bovendien versterkt het de recreatie- en educatiefunctie van het bestaande natuurgebied, waar Boekel juist naar op zoek was. De woonbestemming die het terrein nu heeft, zal waarschijnlijk worden gecombineerd met maatschappelijke doeleinden, recreatie, kleinschalige detailhandel, opperen de ambtenaar en de wethouder. Alleen op de website ruimtelijkeplannen.nl wordt dat even puzzelen, omdat  één perceel een combinatie van bestemmingen krijgt. ‘Als die combinatie nog niet bestaat, bedenken we hem zelf, met een eigen kleur en arcering. De bestemming voor een polydome? Geen idee, maar als iedereen vindt dat die er moet komen, verzinnen we daar wat op.’

Ad Vlems hoorde het bij het ministerie al: Boekel is geknipt voor zijn initiatief, de gemeente zoekt altijd de grenzen van de wet op, in het voordeel van de burger. ‘Deze gemeente heeft de aandacht van de directie van I&M, zei de programmamanager van de Crisis- en Herstelwet tegen mij. Zij wilde ons project in Boekel heel graag hebben’, zegt Vlems.

Ook de gemeente merkt dat het ministerie goed meedenkt. Wethouder Van de Loo: ‘Ze hebber er, net als wij, een omslag gemaakt in het denken. Ze durven af te wijken van de regels om iets te bereiken. We laten ons niet door regels regeren, maar stellen het doel voorop. Als iets passend is in de omgeving, zeggen wij nooit nee.’

Ecodorp? Wat is dat?
Het Ecodorp Boekel wordt een woonwijk op drie (later mogelijk zes) hectare grond. Voorlopig komen er twintig huizen, die in twee cirkelvormen met elkaar verbonden zijn, om water en stroom te kunnen delen. De woningen worden volledig duurzaam gebouwd, zonder gebruik van staal en beton, met muren van geperste hennepblokken. De huizen zijn klein, de bewoners leven vooral buiten en in gemeenschappelijke ruimten.

De Ecodorpers verbouwen hun eigen gewassen in een “voedselbos”. Ze wekken energie op met kleine windmolens en zonnepanelen en filteren hun afvalwater op het eigen terrein. Er is geen aansluiting op het riool; de inhoud van de composttoiletten wordt omgezet in biogas om op te koken. Drinkwater komt alleen uit de keukenkraan, al het overige water valt uit de hemel en wordt hergebruikt. De bewoners willen geld verdienen met educatieprojecten, de verkoop van biologische producten en een boomhuttenhotel. Op termijn wil de groep een ‘polydome’ bouwen: een glazen koepel waarin (tropische) planten en dieren leven in een duurzaam ecosysteem. Dat levert bijvoorbeeld tilapia en bananen op voor de bewoners en de winkel.

In Nederland zijn meerdere plannen voor ecodorpen, naast Boekel hebben slechts twee andere initiatieven daadwerkelijk grond om te ontwikkelen: Ecodorp Bergen en het Aardehuis in Olst.

Ruimere regels voor Ecodorp Boekel
Boekel en de Ecodorpers liepen met hun plannen tegen wettelijke grenzen aan. In overleg met het ministerie van Infrastructuur en Milieu is afgesproken dat zij in het kader van de Crisis- en Herstelwet ontheffing krijgen van diverse regels uit het Bouwbesluit. Zo mogen daardoor kleine kamers maken, met lage plafonds en weinig daglicht; dat scheelt bouwmaterialen en energie. Verder mogen ze tweedehands bouwmateriaal gebruiken, ook als dat niet voldoet aan de afmetingen uit het Bouwbesluit. Deuren en ramen uit oude woningen bijvoorbeeld. Ook zijn windmolentjes (tiphoogte twaalf meter) toegestaan pal naast de woningen. Daar is, in afwijking van de Wet Milieubeheer, in dit Boekelse project geen vergunning voor nodig. De Ecodorpers zullen over het geluid niet klagen.