Duurzaamheid bij de overheid – groene kantoren

Duurzaamheid moet, maar op welke manier maken gemeenten, provincies en waterschappen dat concreet? Een serie brengt kansrijke initiatieven in beeld.

Paradepaardje
Het gemeentehuis is een paradepaardje van duurzaamheid. Dakoppervlak reserveren voor zonnepanelen, een warmtepomp en als het even kan warmte-koude-opslag en met stip: geen gasaansluiting. In de Noord-Limburgse gemeente Peel en Maas is na een fusie in 2010 gekozen voor de verbouw en uitbreiding van het bestaande gemeente-kantoor in Panningen. 'Dat gemeentehuis uit 1997 was al toe aan groot onderhoud van installatie, isolatie en klimaat', zegt Jan Plompen, projectleider 'Huis van de gemeente'. 

Zowel kastje als muur
Vanuit een tijdelijke locatie verhuisden de ambtenaren dit voorjaar naar de nieuwe locatie, een herontwikkeld gebouw waar delen zijn aangebouwd. Het is licht, er is veel hout en glas en wat opvalt zijn de grote ruimten, die op drie bouwlagen in cirkels op elkaar uitkijken en op de openbare hal. 'Wij willen de burger van integraal advies voorzien en een compleet antwoord geven. Wij zijn zowel het kastje als de muur', zegt Plompen.

Splitsen en verhuren
Het gerenoveerde gebouw is compact gebouwd, goed geïsoleerd en de installaties zijn zo gedimensioneerd dat in de toekomst nieuwe functies van het gebouw mogelijk zijn. 'We kunnen nu al delen horizontaal of verticaal splitsen en verhuren', zegt Plompen. 'Maar stel dat we over tien jaar een nieuwe fusie ondergaan, dan is dit gebouw flexibel aan te passen en kan het bijvoorbeeld een tweede leven beginnen als een zorgcentrum.'

Participatie
Minstens zo duurzaam als deze levensloopbestendigheid noemt Plompen de sociale duurzaamheid die de aannemer uit de regio aan de dag legde door mensen met een achterstand tot de arbeidsmarkt en jongeren in een leertraject in te zetten en onderaannemers uit de buurt te betrekken bij de verbouw.

Duurzame energie
Uiteraard ligt het dak vol met zonnepanelen voor stroom en warmtecollectoren (zeg maar tuinslangen met water) voor warmtetransport. Prijswinnend hoogtepunt in de duurzame energie is de ijsverwarming, voor zover bekend de eerste installatie in Nederland. IJsverwarming? Dat klinkt nogal tegenstrijdig. 'Zoals een koelkast de warmte uit de kast haalt en achter afvoert, zo haalt een warmtepomp de latente warmte uit een vat met 500 m³ water in onze kelder', legt Plompen uit. Daardoor wordt het water steeds kouder en bevriest het water langzaam. 'Op het kristallisatiepunt tussen water en ijs komt er zelfs nog extra energie vrij'.

Aldus voedt de zonnestroom van het dak de warmtepomp die 's winters en 's zomers de vloer- en plafondverwarming en – koeling aanstuurt. Een ingenieus softwaresysteem brengt vraag en aanbod in energie met elkaar in overeenstemming. Spectaculair is de omgekeerde gang van zaken in de zomer. 'Dan smelt de ijsklomp met zonnewarmte van de zonnecollectoren en sturen we koel water door de plafonds en vloeren en hebben we een heerlijk koel kantoor', zo merkte Plompen vooral deze nazomer. Resultaten van metingen zijn er nog niet, maar het lijkt erop dat de ambtenaren tevredener zijn en minder verzuimen.

Eigen vastgoed
Veel gemeenten proberen hun klimaat- en duurzaamheidsambities in hun eigen vastgoed te realiseren. Ook in sporthallen, zwembaden, schouwburgen en sportvelden zien de bezoekende burgers dat het de gemeente menens is. De overheid vervult op veel plaatsen een duurzame voorbeeldfunctie. Maar ook via het beleid kunnen gemeente en provincie de kantorenmarkt de duurzame kant op bewegen. Want nog steeds is heel veel kantoorruimte onbenut en, erger, er wordt nog steeds bijgebouwd. 'Er staat ruim 7 miljoen m² leeg in Nederland, waarvan 2,2 miljoen m² al langer dan vijf jaar', zo blijkt uit cijfers van vastgoedadviesbureau JLL in Amsterdam. 'In enkele grotere gemeenten,zoals op de Amsterdamse Zuid-As, trekt de kantoormarkt sneller dan verwacht aan, maar in veel kleinere gemeenten zijn de verkeerde vierkante meters op de verkeerde plekken gesitueerd', licht hoofd afdeling onderzoek Sven Bertens toe. 'De kantoren zijn niet goed ontsloten, hebben verouderde energie- en klimaatinstallaties of beschikken over te weinig mogelijkheden om bijvoorbeeld het nieuwe werken met flex-plekken te realiseren.'

Nieuwe bestemmingen
JLL begeleidt zowel gemeenten en beleggers in de zogeheten transformatie van in onbruik geraakte kantoren. 'We onderzoeken nieuwe ontwikkelruimte voor bestemmingen als hotels, woningbouw, zorgcentra, horeca.' Vooral de transformatie naar woningen kan niet zomaar. 'Ligging langs de snelweg kan in sommige gevallen niet in verband geluid en luchtemissies.' Ook is het verstandig om meer dan voorheen nieuwbouwplannen voor kantoren kritisch tegen het licht te houden. Wat helpt, zegt Bertens, is dat veel grote gemeenten al actief proberen speculatieve nieuwbouw te stoppen.

Maagdelijk weiland
Een andere nieuwe duurzame trend is dat een 'ladder duurzame verstedelijking' gemeengoed is geworden in de gemeentelijke bestemmingsplannen. 'Dat verhindert dat er een maagdelijk weiland in ontwikkeling wordt genomen en dwingt projectontwikkelaars eerst ruimte binnen de gemeentegrens te benutten en bestaande kantoorparken te herontwikkelen', merkt Bertens.

Inpassingsplan
De provincie Utrecht gaat nog een stapje verder. Met een zogeheten inpassingsplan grijpt de provincie in in gemeentelijke bestemmingsplannen. Formeel mag daar kantoorruimte worden gebouwd maar de schop is nog niet in de grond gegaan. In Utrechtse gemeenten waaronder Utrecht, Nieuwegein, Houten, Amersfoort en Leusden staat een slordige 1 miljoen m² leeg. 'We stellen zo'n inpassingsplan op voor 22 locaties in 11 kantoorgemeenten waarbij we vier miljoen harde vierkante meters kantoorruimte uit de plannen schrappen', zegt Mariken Fellinger, programmamanager binnenstedelijke ontwikkeling bij de provincie.

Ze rept van soms pittige gesprekken met de gemeenten in kwestie. De verminderde gronduitgifte raakt immers ook de gemeentelijke portemonnee. 'Toch zijn de meeste gesprekken constructief van aard omdat we allemaal de overtuiging delen dat de structurele leegstand moet worden verholpen en voorkomen', zegt Fellinger. 'Door deze reductie zal de markt eerder in bestaande leegstaande kantoren investeren.'

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 23 van deze week (inlog)