Doden redden het bos

Bingo was het een maand geleden voor Natuurmonumenten. De natuurorganisatie kreeg eenmalig vijftien miljoen euro van de Postcodeloterij voor de realisering van een eerste fase van de ‘Markerwadden’.

Het plan moet leven brengen in het Markermeer, een ondiepe bak water dat ecologisch zo dood is als een pier. De Markerwadden voorzien in moerassen, platen, zandbanken en andere ‘plas-drasovergangen’ langs de Houtribdijk, de 26 kilometer lange dijk die Lelystad met Enkhuizen verbindt.

Het opgespoten zand en klei langs de dijk komt uit uitgegraven geulen in de Markermeerbodem. In die geulen bezinkt door de wind opgewerveld slib waardoor het water helderder wordt, waterplanten terugkeren en vissen en vogels weer kansen krijgen.

‘Het wordt een Waddenzee zonder getijdenwerking. Het Postcodeloterijgeld is een investering in de verrijking van het Markermeer’, zegt Jan Jaap de Graeff, directeur van Natuurmonumenten. Hoewel de som van 15 miljoen fors lijkt, is het slechts een derde van de benodigde 45 miljoen euro en gaat het om een eerste fase van duizend hectare. Overheden, rijkswaterstaat en in een later stadium ook bedrijven moeten nog flink wat duiten in het zakje doen.

Niettemin is De Graeff dolblij met het loterijgeld. Zijn organisatie wordt hard getroffen door de bezuinigingen van staatssecretaris Bleker (CDA). Bovendien kampt Natuurmonumenten de laatste drie jaar met een afkalving van de onontbeerlijke ledenaantallen, een achteruitgang die vooral valt toe te schrijven aan de crisis. In tien jaar tijd verloor Natuurmonumenten een slordige 200.000 leden, bijna 20 procent van het bestand. De Graeff: ‘Er is een concurrentieslag op de charitasmarkt en er zijn nu eenmaal veel zwevende gevers.’

Buitenproportioneel

Op het fraaie hoofdkantoor Schaep en Burgh in ’s-Graveland wil De Graeff echter niet te lang stilstaan bij de achteruitgang en evenmin fulmineren tegen het ‘afbraakbeleid’ van Bleker. Dat beleid komt neer op een teruggang van 60 tot 70 procent van het natuurbudget, zegt hij (zie kader ‘Bezuiniging natuurbeleid’ op volgende pagina).

‘Dat is buitenproportioneel als je het ver gelijkt met de kunsten die met een kwart zijn gekort’, zegt De Graeff. ‘Een muziekgezelschap gaat vrij snel weer spelen als de subsidies weer worden opgevoerd, maar als je een natuurgebied te lang verwaarloost, zit er geen muziek meer in.’

Ook gooit Bleker volgens Natuurmonumenten het natuurbeleid nogal makkelijk over de provinciale heg en stopt hij zonder pardon in 2018 met de Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Als je weinig geld hebt, zou je langer moeten doen over de aanleg van deze ruggengraat van de natuur, aldus De Graeff. En ten slotte hekelt Natuurmonumenten de minimale natuurambities van de ontwerp- Natuurwet. ‘In een vol tot overvol ervaren land als Nederland zou je juist iets extra’s moeten doen.’

Maar De Graeff wil die bladzijde omslaan. ‘Het voordeel van een kleurrijk figuur als Bleker is dat we er zelf strijdbaar van worden’, zegt hij monter. ‘Misschien hebben we ons de laatste jaren te veel tegen het beleid aangeschurkt, zijn we te veel de taal van ambtenaren gaan spreken en te weinig onderscheidend geworden.  En natuurlijk kan er zeker worden bezuinigd op de bureaucratie in het natuurbeleid.’

Kortom, de bezuinigingen worden te ´s-Graveland gretig aangegrepen om onafhankelijker te worden van een als onbetrouwbaar beschouwde partner als de overheid. Er moet brood op de plank komen. Natuurmonumenten heeft daartoe een dertigtal opties voor alternatieve geldstromen onderzocht, meldt De Graeff.

De meest kansrijke mogelijkheden liggen het dichtst bij de core-business van de club. ‘Meer verkoop van hout uit onze bossen, productie van energie uit biomassa als snoeiafval, samenwerken met een reisorganisatie als SNP die betaalt voor de verkoop van reizen die ons keurmerk dragen’, somt hij op. Ook het organiseren van kinderkampen in natuurgebieden wordt als kansrijk gezien.

Maar, zegt De Graeff er meteen bij, deze markt is niet oneindig. ‘Het is moeilijk om langlopende inkomsten uit deze activiteiten te genereren. We hebben het een tijdje met horeca als pannenkoekhuizen geprobeerd, maar een door ons opgerichte BV is alweer geliquideerd. Het is gewoon niet onze business. We zijn er niet alleen niet goed in; de activiteiten kunnen ook op gespannen voet komen te staan met door ons gepropageerde waarden als rust en ruimte. Dat kunnen we slecht verkopen aan onze achterban. En het kan ten koste gaan van de primaire taak van natuurbeheer.’

Er zal toch altijd een publieke geldstroom naar natuur moeten, aldus De Graeff. Waartoe hij overigens ook het loterijgeld rekent, net als slimme combinaties tussen waterberging, groene dijkversteviging en andere adaptatiemaatregelen aan de klimaatverandering.

Aids-geld

Bij ARK, een particuliere natuurorganisatie die zich vooral inzet voor grote, robuuste natuurprojecten, is men eveneens blij met het loterijgeld voor de Markerwadden. ‘Het is een goed plan, en loterijgeld is vandaag de dag niet meer weg te denken’, zegt directeur Wouter Helmer. Maar het blijft ook letterlijk een loterij. ‘Je kunt het zomaar afleggen tegen een aids-project in Zuid-Afrika of een vluchtelingenkamp in het Midden-Oosten.’

Nog meer dan Natuurmonumenten vindt Helmer daarom dat natuurorganisaties naarstig op zoek moeten naar nadere financieringsbronnen.

‘We moeten het risico beter spreiden door naast overheden er bedrijven bij te betrekken’, meent Helmer. ‘Denk aan delfstoffenwinning als zand, klei en grind en aan taken op gebied van waterbeheer en recreatie.’

Op twee proefplekken onderzoekt ARK een aanpak waarbij ook de lokale belangen in de streek worden betrokken. In het Kempenbroek bij Weert en op het Drielandenpunt bij Vaals vindt een gebiedsontwikkeling plaats waarbij met overheidsgeld boeren, waterschappen, recreatieondernemers en natuurorganisaties sneller tot zaken kwamen doordat ze opereerden vanuit een eigen belang. ‘In Kempenbroek verwisselden in krap negen maanden 231 kavels op 250 hectare op vrijwillige basis van eigenaar. Er waren dertig partijen bij betrokken. Dat is nooit vertoond. Boeren met kavels midden in een natuurgebied kregen vlakbij huis kavels terug die door ons als grondmakelaar werden aangekocht.’

Helmer gelooft heilig in dergelijke ondernemende natuurontwikkeling, al meent hij net als De Graeff dat dit nog geen reden is om dermate drastisch te bezuinigingen op een collectief goed als de natuur. ‘Natuurbeleid kan echter vier keer sneller en twee keer goedkoper door minder beslommeringen in de grondverwerving, nodeloze bemoeienis van de overheid in de planuitwerking en het tot ecologische technocratie verworden beleid van de natuurdoeltypen.’

Daarnaast vindt ARK dat er veel slapend geld aanwezig is bij Nationaal Groenfonds. ‘Het Rijk heeft meer dan zestig miljoen euro gestort bij Nationaal Groenfonds ter compensatie van de aanleg van de Tweede Maasvlakte.’

Dat klopt, maar de provincie Zuid- Holland staat op het punt dit geld nuttig te besteden aan de aanleg van 620 hectare natuur- en recreatiegebied bij Rhoon en Poortugaal, meldt Walter Kooy, directeur van Nationaal Groenfonds. ‘Ruimtelijke procedures nemen nu eenmaal veel tijd.’

Bij Nationaal Groenfonds staat vandaag de dag voor 800 miljoen euro aan leningen voor natuurontwikkeling uit. Een kwart daarvan gaat naar een tiental verschillende nieuwe verdienmodellen voor de natuur.

Uitzichtgarantie

In het oog springt de groengarantie, ook wel uitzichtgarantie genoemd. ‘Het is een nieuw arrangement tussen burgers, boeren en natuurbeheerders’, zegt Kooy. Voor een luttel bedrag van zeg honderd euro per huis per jaar zorgen boeren dat burgers vrij uitzicht houden op een mooi cultuurlandschap, gedurende minstens vijftien jaar.

De overheid gaat gewoon niet overal meer voor zorgen, constateert Kooy. ‘De bezuinigingen van nu zijn fors en worden misschien te snel doorgevoerd, maar er is niets mis met de gedachte dat de samenleving zelf meer verantwoordelijkheid neemt voor natuurontwikkeling. Misschien zijn we over vijftien jaar wel blij met deze nieuwe financieringsvormen.’

Woningcorporaties zouden bewoners van sociale huurwoningen kunnen stimuleren om te investeren in groen in de wijken, aldus Kooy. Dat draagt ook weer bij aan meer speelplekken voor de jeugd, minder obesitas en tal van besparingen op zorg.

Het Groenfonds is eveneens betrokken bij investeringsfondsen voor natuur, waarbij burgers en bedrijven een certificaat van bijvoorbeeld vijfduizend euro kopen waarmee ze eigenaar worden van een stukje natuur of landgoed. Met dat geld wordt de natuur beheerd. Ook het Groenfonds ziet, net als Natuurmonumenten, mede gezien de vergrijzing brood in natuurbegraafplaatsen.

‘Grafrechten kosten grofweg 3.500 euro, dus met tachtig personen op een hectare is netto toch al gauw 150.000 euro beschikbaar. Met een app op zijn smartphone krijgt de bezoeker een seintje dat hij zich boven het graf van moeder bevindt en komt er desgewenst een foto, een gedicht of lied op de display tevoorschijn.’

Onontbeerlijk

Op het ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie legt directeur natuur en biodiversiteit Rob van Brouwershaven uit dat dit soort nieuwe financieringsvormen onontbeerlijk is. ‘Ook met de oude budgetten en het oorspronkelijke plan voor de EHS halen we de Europese doelen niet’, zegt Van Brouwershaven. De samenleving moet aan de bak. Alle natuur, zowel geschreven met de hoofdletter N als de groenstrookjes in wijken of vergroende bedrijventerreinen, is welkom volgens Van Brouwershaven.

Volgens het ministerie wordt er de komende tien jaar ‘ondanks de schok die de bezuinigingen teweeg hebben gebracht’ nog wel degelijk geïnvesteerd in natuur. ‘Ook al zijn de verbindingszones in de EHS gesneuveld, we hebben duizenden hectare landbouwgrond aangekocht en als ruilgrond beschikbaar’, legt Van Brouwershaven uit. ‘Die grond kunnen de provincies nu inzetten om cruciale groene gebieden te verwerven. Via de provincies blijft ook geld beschikbaar voor beheer.’

En het Rijk trekt allerminst haar handen af van het natuurbeleid, bezweert Van Brouwershaven. ‘We blijven verantwoordelijk voor internationale verplichtingen zoals de Natura 2000-gebieden, we komen met een strategische nota biodiversiteit en sluiten Green Deals. In mei maken we zeker tien concrete afspraken met onder meer de recreatiesector en leveranciers van biomassa.’

Want met de omstreden decentralisatie naar de provincies heeft staatssecretaris Bleker aan Van Brouwershaven de opdracht gegeven ‘actief mee te denken’ over nieuwe vormen van financiering. Het gaat niet alleen om klassieke voorbeelden als houtproductie en energie (biogas), maar ook om de waarde van de natuur te benutten in de vorm van ecosysteemdiensten. Duinen zuiveren drinkwater, dus dragen drinkwaterbedrijven uit hun winsten bij aan duinonderhoud.

Van Brouwershaven: ‘Recreatiebedrijven die vakantieparken exploiteren, moeten worden verleid actief in de natuur te investeren. Zij plukken immers vruchten van diezelfde natuur.’

Ook boeren zullen in het nieuwe Europese landbouwbeleid worden geprikkeld meer aan natuur te doen. ‘Graanboeren moeten volgens voorstellen van de Europese Commissie 7 procent van hun areaal inrichten als natuur om in aanmerking te komen voor de volle 100 procent Europese subsidie.’

Nieuwe constructies als streekrekeningen bij banken, waarin een deel van de rente wordt ingezet voor gebiedsontwikkeling, en certificaten als aandelen in natuurgebieden zijn goede vormen om geld te genereren. Bovendien bewerkstelligen ze meer draagvlak voor de natuur bij burgers en bedrijven.

Natuurveilingen

Zonder de bezuinigingen goed te praten, is dat precies de gedachte die Tom Bade bij kenniscentrum Triple E uitdraagt. De van oorsprong accountant lanceerde eerder het idee van natuurveilingen en maakte berekeningen over de waardestijging van huizen die in het groen liggen.

Nu zegt Bade: ‘We moeten af van subsidies. Dat zijn kortlopende geldstromen die op de rijksbegroting drukken en vanwege wederzijds wantrouwen worden dichtgetimmerd met regeltjes. En de helft van de tijd ben je kwijt om de subsidie binnen te halen.’

Bade breekt een lans voor concessies of natuurrechten. ‘Het is geïnspireerd op de middeleeuwse heerlijkheden. Je krijgt het langlopend recht om een pannenkoekhuis, theetuin, camping of kanoverhuurbedrijf te exploiteren in een natuurgebied en betaalt daar voor. Omdat je langdurig met elkaar in het bootje zit, scheppen deze natuurrechten wederzijds vertrouwen en garanties. Er komt structureel geld binnen voor natuurbeheer. Ook zonder de druk van de huidige bezuinigingen is dit een betere manier om natuur te ontwikkelen.’

Bezuiniging natuurbeleid
Hoeveel euro’s precies worden gekort, daarover verschillen de meningen. Volgens Natuurmonumenten gaat het om maar liefst 72 procent in 2015 ten opzichte van 2011. De grootste klap zit volgens de natuurorganisatie in het snijden in het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG), van 596 miljoen euro in 2011, stapsgewijs naar 151 miljoen euro in 2015. De grootste aderlating daar vindt dit jaar plaats. Het budget zakt tot 280 miljoen euro, grofweg een halvering. Nationale ruimtelijke opgaven als de Waddenzee verliezen in de kabinetsperiode iets meer dan 100 miljoen euro. Het geld voor het behoud van biodiversiteit, Staatsbosbeheer en de Natura 2000 daalt van 82 naar 52 miljoen euro in 2015.

Het ministerie van EL&I overlegt andere cijfers. Onder meer daalt de beheervergoeding van de EHS van 84 procent naar 75 procent van de normkosten. Het investeringsbudget landelijk gebied wordt afgerond; op het resterende ILG-budget dat een rijksbijdrage van 4,1 miljard euro bevatte, wordt 600 miljoen euro gekort (15 procent), aldus EL&I. De Ecologische Hoofdstructuur (EHS) wordt in 2021 afgerond in kleinere vorm, zonder verbindingszones als bijvoorbeeld Oostervaarderswold. De inrichting wordt gerealiseerd met reeds verworven ruilgronden. In totaal komt EL&I uit op een korting van circa 25 procent.