Het dak op: Rotterdams tweegesprek over multifunctionele daken

Rotterdam heeft 18 vierkante kilometer aan platte daken. Hier ziet de gemeente mooie kansen voor vergroening, maar ook voor duurzame energieopwekking, waterberging en ander zinvol gebruik van nu nog loze ruimte. Het enorme natuurdak op het iconische gebouw de Peperklip is een mooi voorbeeld.

Woningcorporatie Vestia investeerde in de renovatie van de Peperklip, een gebouw met 549 sociale huurwoningen in Rotterdam-Zuid. De corporatie wilde hierbij iets extra's doen voor de klimaatbestendigheid van de stad. Uiteindelijk werd dit een natuurdak van 7.600 vierkante meter met vier thema's: water, hout, grond, heuvels. Dit stimuleert de biodiversiteit: bijen, vlinders en vogels voelen zich thuis bij de gevarieerde beplanting en de waterpoeltjes.

 

Voor de realisatie van dit langste natuurdak van Nederland werkte Vestia nauw samen met de gemeente Rotterdam. In een enthousiast tweegesprek vertellen Bas van Schelt van Vestia en Paul van Roosmalen van de gemeente over de hobbels die zijn genomen en over nog meer kansen op andere daken.

 

---

Bouwkundige Bas van Schelt werkt ruim twaalf jaar bij Vestia. Als projectleider is hij betrokken bij groot onderhoud en renovatie. Bestaande bouw verduurzamen vindt hij zeer interessant: 'Nieuwbouw is te makkelijk. Bij bestaande gebouwen heb je te maken met contouren die een uitdaging vormen. Er is daar zo veel te winnen!'

 

Ook Paul van Roosmalen is van oorsprong bouwkundige. Hij is twaalf jaar in dienst bij de gemeente Rotterdam en is gespecialiseerd in multifunctionele daken. 'Door de wederopbouw heeft Rotterdam veel platte daken met voldoende draagkracht. Dat landschap aan daken biedt veel kansen. Maar ze zijn vaak niet van de gemeente. Daarom zetten we met het programma in op het stimuleren en ondersteunen van de dakeigenaren.'

---

 

Inspireren en verleiden

Gemeente Rotterdam is al jaren een koploper als het gaat om groene daken. Maar er is veel meer mogelijk. Het aanjaagprogramma Multifunctionele daken onderscheidt verschillende functies: groen (vergroening), blauw (waterbeheer), geel (duurzame energie van zon en wind), rood (sociale functies), oranje (mobiliteit), paars (woondaken) en grijs (technische functies). Combinaties van die kleuren creëren meerwaarde.

 

Paul: 'Bij het stimuleren van multifunctionele daken werken we gebiedsgericht. Per buurt, wijk of straat kijken we welke combinatie van functies het beste past. Dat vergt een lange adem. We zijn al minstens tien jaar bezig en pas nu begint beter gebruik van de daken normaler te worden. Die incubatietijd heeft het kennelijk nodig. Om mensen te overtuigen laten we goede voorbeelden zien en zoeken we ambassadeurs. De eigenaar van Woonmall Alexandrium vertelde bijvoorbeeld op een congres dat hij met groene daken geld verdient, omdat het koelt en hij dus bespaart op energiekosten. Dat roepen wij ook al jaren, maar als hij het zegt heeft dat veel meer impact.'

 

Bas: 'Toen Vestia besloot tot groot onderhoud van de Peperklip was de gemeente daar al snel bij betrokken. De binnentuin van het gebouw ligt op gemeentegrond en het onderhoud daarvan is een gemeentetaak. We wilden niet alleen de woningen beter isoleren, maar ook extra investeren in duurzaamheid. Hoe precies, dat wisten we nog niet. De gemeente heeft ons verleid om daarvoor het dak van de Peperklip te gebruiken. We moesten dat sowieso vernieuwen, dus dat bood goede kansen. De sessies met Paul waren heel inspirerend.'

 

 

Paul: 'Zonder jullie lukt het niet om de gemeentelijke ambities waar te maken, want woningcorporaties bezitten ongeveer de helft van de daken in Rotterdam. Het is daarom heel vervelend dat corporaties tegenwoordig zo weinig mogen. Bij het aanvragen van de Europese subsidie moesten we een overzicht maken van de beperkende wet- en regelgeving. Dan blijkt dat er heel wat regels zijn die dergelijke vernieuwing in de weg staan. Dat speelt bij alle transities en innovaties. We zien waar we naartoe moeten, maar we hebben de instrumenten nog niet om het te doen.'

 

Zonder woningcorporaties lukt het niet om de gemeentelijke ambities waar te maken, want zij bezitten ongeveer de helft van de daken in Rotterdam

 

Puzzelen en rekenen

De eerste plannen voor het dak van de Peperklip gingen uit van een combinatie van zonnepanelen met beplanting en waterberging. In de kleurtermen van de gemeente: geel, groen en blauw. Dit plan liep spaak toen bleek dat corporaties van de Autoriteit wonen geen energie mogen leveren aan het net.

 

Paul: 'De combinatie met zonnepanelen is heel logisch. Het rendement van de zonne-energie kun je investeren in het watermanagement en de vergroening. Kilowatt-uren zijn euro's. Als je het op een lifecycle doorrekent, dus als je het afzet tegen de levensduur van het dak, de panelen en het groen, kun je een economisch sluitende businesscase maken.

 

Bas: 'Zo mooi was dat eerste plan nu ook weer niet. Over 25 jaar hadden we toch nog een tekort van een half miljoen euro. Dat komt onder andere doordat we als corporatie de investering in zo'n project moeten inrekenen met een rentevoet van 5 procent. Dan is het lastig om het sluitend te krijgen.'

 

Paul: 'Dat is precies wat ik bedoel met die regeltjes. Als je over 25 jaar met een procentje minder rekent heb je een heel ander beeld. Waarom moet dat met 5 procent? Wie houdt wie voor de gek? Er zitten allerlei weeffoutjes in ons systeem. Daardoor is het ongelooflijk ingewikkeld om innovaties door te voeren. We moeten rekenen volgens de huidige regelgeving en de belangen van vandaag afzetten tegen kansen voor morgen. Dat schuurt. Maar de discussie wordt momenteel volop gevoerd en over een paar jaar is er veel meer mogelijk.'

 

Bas: 'Zo'n eerste project kan sowieso nooit rendabel zijn. Daarvoor moet je kunnen opschalen en steeds efficiënter gaan werken. Pas als je volume en massa kan maken worden dingen goedkoper. Dit project was ook alles behalve lean. We hebben twee jaar zitten zoeken naar een haalbare businesscase, maar geen verdienmodel gevonden. Voor Vestia is zo'n investering best spannend. De euro wordt echt van alle kanten bekeken.'

 

Aanbesteden en besparen

Nadat de plannen voor een geel-groen-blauw dak waren afgeketst, gaf Vestia niet op. Uiteindelijk kwamen er geen zonnepanelen op de Peperklip, maar wel een zeer innovatief natuurdak. De nieuwe plannen ontstonden dankzij een vernieuwende manier van opdrachtgeverschap. Op basis van het beschikbare budget dat bij het groot onderhoud was gereserveerd, is gekeken wat er dan wél kan.

 

Met dit natuurdak besparen we uiteindelijk op onderhoudskosten. De aanleg is relatief duur maar daarna kun je de natuur voor een groot deel zijn gang laten gaan

 

Bas: 'We volgden Pauls advies om niet traditioneel aan te besteden, maar om partners de vrijheid te geven om een oplossing te zoeken binnen ons budget. Daarom hebben we de vraag neergelegd bij onze vaste hovenier Van der Tol en ontwerpbureau Hollandsgroen. Zij kwam met het idee om een dak te maken met vier thema's, waarmee we de biodiversiteit stimuleren. Met dit natuurdak besparen we uiteindelijk op onderhoudskosten. De aanleg is relatief duur en de eerste drie jaar moet je nog bijsturen. Dat kost dus geld. Maar daarna kun je de natuur voor een groot deel zijn gang laten gaan.'

 

Paul: 'Met die biodiversiteit is echt extra waarde aan het plan toegevoegd. De eerste groendaken bestonden vooral uit sedum, want dat kan goed tegen water en droogte. Maar het is een uitheemse plant. Nu worden veel meer inheemse planten gebruikt en dat trekt meer insecten. Zo help je het lokale ecosysteem.'

 

 

Bas: 'Technisch was er nog wel een tegenvaller. Het dak van de Peperklip had minder draagkracht dan verwacht. De constructeur gaf aan dat er maar 40 kilo aan extra gewicht op het dak kon worden toegevoegd, en dat is echt niks. Ook toen hebben we doorgezet en gekeken wat er wél kan. Uit nadere berekeningen bleek dat er langs de randen en op de draagmuren veel meer belasting mogelijk is. Dat werd het uitgangspunt voor het ontwerp en zo is het glooiende daklandschap ontstaan. De heuvels zijn gevuld met licht materiaal en de waterpoelen zijn maar een paar centimeter diep. Dat is genoeg voor vogels en insecten.'

 

Langs de randen en op de draagmuren is veel meer belasting mogelijk; dat werd uitgangspunt voor het ontwerp en zo is het glooiende daklandschap ontstaan

 

Kennis delen

Het samenwerkingsverband LIFE@Urban Roofs vroeg een Europese LIFE-subsidie aan voor drie Rotterdamse projecten: de Peperklip, de Robert Fruinstraat en gebouw De Heuvel. Belangrijk aspect van deze subsidie is kennis delen over financieel haalbare klimaatadaptatie in bestaande bouw. De ervaringen worden gebruikt voor een vergelijkbaar project in de Deense stad Velje.

 

Paul: 'Het gaat bij zo'n project niet alleen om de euro's. Het gaat ook om de voordelen voor bijvoorbeeld het klimaat, de waterveiligheid en het welzijn van Rotterdammers. Die maatschappelijke kosten en baten (MKBA) kun je gewoon uitrekenen. Voor woningcorporaties is bijvoorbeeld huurderstevredenheid van belang. Voor ontwikkelaars kan het gaan om trots en imago. Met behulp van Arcadis en CE Delft hebben we een MKBA-tool gemaakt waarmee je die zachte waarden macro-economisch kunt uitrekenen.'

 

Bas: 'Het natuurdak van de Peperklip krijgt veel publiciteit. Onze pragmatische insteek inspireert enorm. Ontwerpbureau Hollandsgroen heeft op hun eigen dak ook een natuurdak aangelegd. En ik heb een collega die op zijn veranda een mini-versie van het Peperklip-dak heeft gemaakt. Zo aanstekelijk werkt het dus.'

 

Paul: 'Juist dat is een waarde die we nog amper benoemen. Dat je aan leuke dingen werkt, waar je een goed gevoel bij krijgt en die positief op je afstralen. Je krijgt hier ook een betere naam van. De hele wereld komt in Rotterdam kijken hoe wij met klimaatadaptatie omgaan. Verbeterslagen als het dak van de Peperklip zijn nodig om die frontrunner te kunnen blijven.'

 

Bas: 'We gaan nu volgen wat het natuurdak betekent voor de bewoners van de Peperklip. De woningen op de bovenste verdieping worden sowieso koeler. 66 woningen kijken uit op de lager gelegen daken en we maken een replica van het dak in de openbare binnentuin waar iedereen van kan genieten. Daarin komen de thema's heuvels en hout terug. Zodra de natuur op het dak is gesetteld, gaan we er rondleidingen organiseren voor bewoners en voor andere geïnteresseerden. Ik hoop dat onze huurders zich trots gaan voelen onder het langste natuurdak van Nederland.

 

---

Nog meer natuurdaken

Niet alleen de gemeente Rotterdam ziet kansen op daken. Ook andere gemeenten gaan het dak op. Enkele voorbeelden:

 

Nieuwegein heeft de subsidie voor natuurdaken aangepast. De vereenvoudigde regeling moet leiden tot 500 m2 aan groene daken.

 

Leiden heeft 2020 uitgeroepen tot Jaar van het Dak. De campagne moet eigenaren van de circa 3000 m2 bruikbare daken inspireren tot vergroening en energieopwekking.

 

In Amsterdam realiseert het RESILIO project 10.000 m2 aan blauw-groene daken op sociale huurwoningen van woningcorporaties. Onder een laag van planten op het dak komt een regenwaterreservoir.

 

Een multifunctioneel dak hoeft niet altijd op een plat dak. Op een kantoorpand in Berkel-Enschot is groen met afvalwaterzuivering aangebracht op een hellend dak.

 

Het dak op het Kellebeekcollege in Roosendaal combineert waterberging met een verblijfsruimte voor de leerlingen. Het dakgroen wordt onderhouden door buurtbewoners.

---

 

Bekijk ook deze video-animatie over het natuurdak op de Peperklip.

 

Door: Christine van Eerd, zelfstandig tekstschrijver