Verstoppertje achter de kerk

Per week sluiten gemiddeld twee kerken definitief hun deuren. Die van de O.L. Vrouw van Lourdes in het Brabantse bedevaartsoord Mariahout gaan waarschijnlijk in 2013 dicht. Wat doet het gemeentebestuur intussen? ‘Formeel wachten we op voorstellen van het parochiebestuur’, zegt de wethouder. ‘Kwestie van tijd.’

Bevolkingsdaling en vergrijzing gaan in steeds meer ­delen van het land de beleidsagenda ­bepalen de komende jaren. In een serie artikelen besteedt Binnenlands Bestuur aandacht aan de gevolgen.

DEEL 8: Kerken

Deze zomer maakte het bisdom in Den Bosch officieel bekend om op termijn het aantal parochies in Brabant terug te brengen van 230 tot zo’n 55. Volgens het bisdom gaat het financieel slecht en loopt het kerk­bezoek terug. Alle kerken open houden kan niet. Voor wat betreft de uit vier kernen bestaande gemeente Laarbeek is daarom het voornemen de kerken in Lieshout en Aarle-Rixtel open te houden en die in Donk en Mariahout te sluiten.

De aankondiging van de sluiting van de beeldbepalende kerk in het hart van Mariahout is als een klap aangekomen. Niet uit vrees dat men er niet meer zou kunnen kerken. Dat gebeurde toch al zeer mondjesmaat. ‘Nee, de grootste angst is dat ‘ze’ de kerk laten slopen’, zegt Frans van Zeeland, wethouder ruimtelijke ordening (Algemeen Belang Laarbeek). ‘Veel inwoners vinden het heel erg wat er gebeurt.’ Al te veel verwijten hoeven de dorpsbewoners het bisdom echter in deze niet te maken. ‘De mensen sluiten de kerk toch echt zelf’, zegt collega-wethouder Hans Vereijken (Partij Nieuw Laarbeek) van economische zaken. Gewoon, door er niet of nauwelijks meer te komen.

Hij en Van Zeeland hebben allebei het doopsel ontvangen in de kerk en deden er zowel de eerste communie als het heilig vormsel. Dat is zo’n vijftig jaar geleden. Sindsdien hebben ze het kerkbezoek met eigen ogen zien teruglopen. Als oorzaken ziet Van Zeeland de stijgende welvaart, maar met name ook de houding van de kerk als instituut jegens de gelovigen. ‘Het bisdom in Den Bosch is teruggekeerd naar de waarden van vroeger. Ze denken: de moslims houden vast aan hun traditie, dan gaan wij dat ook doen. Sindsdien lopen de kerken nog harder leeg. Mensen herkennen zich er niet meer in en haken af. Vorige week nog: een overleden kennis van me wilde zich niet eens meer laten begraven op de begraafplaats, zo gruwde hij van de kerk’, zegt hij.

Communie
Het beste zie je de verminderde belangstelling voor het katholieke geloof bij de jeugd. Van de 30 leerlingen van groep 3 op de basisschool in Mariahout doen er dit jaar maar 9 hun communie.

De kans dat ‘hun’ leeglopende kerk wordt neergehaald is volgens zijn collega-wethouder Vereijken echter nihil. ‘Het is een rijksmonument. Slopen gaat dus zeker niet gebeuren.’ Wat wel zeker is, is dat ze als wethouders de sluiting van het kerkgebouw, maar meer nog het meebepalen van de toekomst ervan, op hun bordje zullen krijgen. De vraag is alleen nog: wanneer? Officieel is de sluiting namelijk nog niet. Het gaat volgens Vereijken om een voorgenomen besluit. ‘Nou’, zegt Van Zeeland. ‘Ik heb gisterochtend anders nogmaals bevestigd gekregen dat de deuren op 1 juni 2013 dicht gaan.’

Ton van de Wijdeven, lid van het parochiebestuur, is minder stellig. ‘Die sluiting kan nog heel lang duren’, beweert hij. Het kerkbestuur kreeg vorig jaar net voor de kerst van het bisdom in vertrouwen te horen dat de kerk op 1 juli 2013 zou moeten dichtgaan. ‘Maar ik heb sindsdien eerlijk gezegd niets meer gehoord. Ja, alleen dat we vóór die datum van drie parochies één parochie moeten maken. Voor het begeleiden van die fusie zou een pastoraal team worden opgericht. Dat team is er nog steeds niet. Dus of die fusie voor die genoemde datum gaat lukken, betwijfel ik. Nee, wij gaan daartoe niet zelf het initiatief nemen. Dat is aan Den Bosch. Wij maken op dit moment een pas op de plaats. We horen ’t wel. Misschien dat ze het bij het bisdom intussen weten. Al betwijfel ik dat. Die zijn druk aan het reorganiseren, hebben allerlei mensen wegbezuinigd. Dan blijft er meestal ook veel werk liggen. Maar... ik ga zelf geen contact zoeken.’

Zo is Van de Wijdeven ook nog niet naar de gemeente gestapt om samen een verkenning van de mogelijkheden te maken. Door zo te handelen, denkt het kerkbestuur uit strategisch oogpunt goed bezig te zijn. ‘Wij denken dat we beter niks kunnen doen dan in deze fase stappen te zetten. We hebben genoeg vermogen om het nog twee generaties vol te houden.’

Pachtconstructie
Eén ding weet Van de Wijdeven – aannemer in het dagelijkse leven – wel: met een rijksmonument kun je niet veel. Bovendien, zo zegt hij, blijven de gronden in dat geval van de kerk. Een pachtconstructie is het enige dat dan kan. ‘De kerk is van de parochie, niet van Den Bosch. Officieel gaat het parochiebestuur dus over wat er na de onttrekking aan de eredienst met de kerk gebeurt. Maar het probleem is, dat we altijd toestemming van het bisdom nodig hebben.’ Een aardige patstelling, concludeert ook Van de Wijdeven.

Dus gebeurt er voorlopig weinig. Want ook de gemeentebestuurders, hoewel ze de sluiting ziet aankomen, bewegen niet. Moeten ze er bestuurlijk dan niets mee? ‘In eerste instantie is het parochiebestuur aan zet. Die moet er eerst maar eens zien uit te komen met het bisdom’, zegt Van Zeeland. ‘Ik verwacht ze binnenkort wel’, zegt Vereijken. ‘Kwestie van tijd.’

Op de man af gevraagd, zien Van Zeeland en Vereijken liever dat de kerk in Mariahout open blijft. ‘Dat is een bijzondere plek, er ligt een begraafplaats tegen aan, een processiebos, een Lourdesgrot en een openluchttheater. Er zit daar een heleboel religie omheen waar je altijd rekening mee zal moeten houden’, zegt Van Zeeland. ‘Je kunt er niet in de grond ‘roeren’. De wet op de lijk­bezorging geeft wat dat betreft veel beperkingen.’ Nee, de kerk in Lieshout kan beter dicht. Dat moderne, vierkante gebouw laat zich veel makkelijker herbestemmen. Bovendien ligt de begraafplaats er los van, dat vergroot de mogelijkheden. Bedrijfseconomisch gezien snapt Vereijken de keuze van het bisdom wel. ‘Zo’n kerk in Lieshout is veel goedkoper in onderhoud en exploitatie. Dat is ook de reden waarom de Michaëlkerk in Beek open blijft en de grotere, met veel geld gerestaureerde Leonarduskerk in Donk moet sluiten.’

Voorkeuren houden de wethouders er dus wel op na in het gemeentehuis, maar zich actief bemoeien met het proces doen ze niet. Vereijken: ‘De vraag is: moet je willen ingrijpen? Het antwoord is nee. Nogmaals, de keuze is de verantwoordelijkheid van het kerkbestuur. Dat moet de markt op. Pas als het over de herbestemming gaat, dan komen wij in beeld. Er kan...’ Van Zeeland onderbreekt hem. ‘Luister, die vraag over al dan niet ingrijpen is ook niet vrijblijvend. Dan ben je opeens deelgenoot in het proces. En als wij zeggen iets te willen, dan denken zij dat we dus ook willen meebetalen, dat we geld hebben. En dat hebben we niet. We moeten hier ook flink bezuinigen’, zegt hij.

Kerkenvisie
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) beveelt in de kersverse Handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouwen een andere opstelling aan. De dienst, onderdeel van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, ziet voor gemeenten een meer richtinggevende, actievere rol weggelegd. De RCE adviseert gemeentebesturen om samen met de parochiebesturen en andere betrokken partijen een kerkenvisie te ontwikkelen om ‘weloverwogen strategische keuzes te maken.’ Zo’n visie geeft antwoord op vragen als: welke kerken kunnen hun religieuze functie behouden, welke kerk­gemeentes of parochies worden samengevoegd in één kerkgebouw, welke kerken krijgen een nieuwe bestemming en welke kerken moeten eventueel worden gesloopt? ‘Met een kerkenvisie in de hand komt een gemeente bij het sluiten van een kerk niet steeds voor een voldongen feit te staan, en weet het kerkbestuur welke ontwikkelingsmogelijkheden er voor de betreffende kerk zijn’, stelt de Rijksdienst. ‘Die duidelijkheid is een belangrijke voorwaarde voor succesvolle herbestemming.’

In formele zin, zo benadrukt Vereijken, is er sinds de onheilstijding van het bisdom nog geen rechtstreeks contact is geweest tussen bestuur van de parochiale eenheid Lieshout/Mariahout en het dagelijks bestuur van de gemeente. De gemeente past er mede om die reden ook voor om in deze fase al op een rij te zetten wat er qua herbestemming eventueel mogelijk is. ‘Maar er kan vrij veel’, zegt Vereijken. ‘Wij zullen niet gaan zeggen wat we er willen. We geven straks alleen aan wat we niet willen hebben. Op die manier creëer je maximale ruimte voor marktpartijen. Die komen dan met ideeën en vragen of dit en dat wel kan. De markt komt naar je toe.’ Van belangstelling van die markt voor de kerk in Mariahout zegt Van de Wijdeven intussen nog niets te hebben gemerkt.

Jeu de boules
Hoewel het kerk- en gemeentebestuur om hun moverende redenen kiezen voor een passieve opstelling, borrelen uit de Mariahoutse gemeenschap intussen de eerste ideeën op.  Eén ervan is het plan om er een jeu de boules-baan in te maken. Van Zeeland: ‘Dan is de eerste reactie van het kerkbestuur: “Over mijn lijk! Het mag geen feesttent worden.” Maar we merken dat het bisdom duidelijk aan het opschuiven is waar het om nieuwe invullingen gaat.’ Vereijken: ‘In Helmond heeft ‘t Speelhuis onlangs onderdak gevonden in de Sint-Lambertuskerk, nadat het theater vorig jaar door brand was verwoest. Een supermarktconcept in een kerk was twee jaar geleden niet bespreekbaar, nu wel. Elders in Helmond zit nu een supermarkt in een kerk. Echt prachtig. Ik zou mensen dat graag eens willen laten zien.’

‘Heilig’ versus ‘niet-waardig’
Vier jaar geleden waren in ons land nog ruim 8.000 kerken in gebruik. Verwacht wordt dat de komende tien jaar van zo’n 1.200 kerkgebouwen de deuren dicht gaan: 700 protestantse en 500 katholieke kerken. Sinds 1975 zijn in Nederland 1.340 kerkgebouwen buiten gebruik geraakt. Daarvan hebben ruim duizend gebouwen een nieuwe functie gekregen. Van de rooms-katholieke kerken die sinds 1970 zijn leeggekomen, is ruim de helft gesloopt. De leeggekomen protestantse kerken is veel vaker een tweede leven gegund: slechts één op de tien kerken viel ten prooi aan de sloopkogel. Beide kerkgenootschappen staan terughoudend tegenover de zogeheten profanisering van sacrale plekken en streven voor hun vrijkomende kerken bij voorkeur naar nieuwe religieuze functies. Van alle sinds 1970 gesloopte kerken is driekwart rooms-katholiek. Dat heeft mede te maken met het standpunt dat de bisschoppen in 2008 hebben ingenomen. Kerken zijn permanent ‘gewijde en heilige plaatsen’. In principe staan de bisschoppen afwijzend tegenover herbestemming. Voorwaarde van het profane gebruik is dat het gebruik ‘niet onwaardig’ is. De voorkeur gaat uit naar een sociale functie – bibliotheek, school, gezondheidscentrum – en in mindere mate naar een culturele functie, zoals een museum. Bron: ‘Een toekomst voor kerken. Handreiking voor het her­bestemmen van vrijkomende kerkgebouwen’, brochure van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.