Wet open overheid: open deur of op een kier?

We gaan even terug naar maart 2022. De lente staat voor de deur en de Volkskrant heeft cruciale WhatsApp-berichten in handen gekregen. Doordat onderzoeksjournalist Erik Verwiel een verzoek indient bij het ministerie van Financiën en VWS, wordt de berichtgeving tussen Sywert van Lienden en Hugo de Jonge geopenbaard. Ondanks dat er binnen twee maanden een reactie moet komen van het ministerie, duurde het maar liefst negen maanden totdat er gehoor werd gegeven aan het verzoek. Dit heeft vast en zeker te maken met de andere honderden Wob-verzoeken die de laatste twee jaar zijn ingediend; er wordt gretig gebruik gemaakt van het opvragen van overheidsinformatie!

Wat is de Wob?

De Wet openbaarheid van bestuur (Wob) zorgt ervoor dat het handelen van de overheid toegankelijker gemaakt wordt. Overheidsinformatie is in beginsel openbaar, tenzij openbaarmaking door weigeringsgronden wordt verhinderd. Ben je op zoek naar informatie over een bepaald onderwerp, maar is er niets vindbaar? Dien een Wob-verzoek bij het desbetreffende bestuursorgaan en vraag om openbaarmaking van de relevante documentatie. Hoewel het al sinds 1992 mogelijk is om een Wob-verzoek in te dienen bij een overheidsorgaan, is het nog steeds een ingewikkelde procedure. Deze procedure kwam in een kwaad daglicht te staan na publicatie van het rapport ‘Ongekend onrecht’, inzake de Toeslagenaffaire. Stapels documenten worden door de bestuursorganen gelakt aangeleverd en de doorlooptijden zijn ruim vier keer zo lang als oorspronkelijk vastgelegd.

Van Wob naar Woo

Het initiatiefwetsvoorstel van GroenLinks en D66, voor een transformatie van Wob naar Woo, stamt al uit 2012. De wet heeft een nobele doelstelling, namelijk het transparanter maken van overheden en informatie beter vindbaar en toegankelijker maken. De Tweede Kamer stemde in 2016 al in met het voorstel, maar vanwege zorgen over de haalbaarheid en het kostenplaatje, is er na een impactanalyse besloten dat de Woo onuitvoerbaar en te duur was. Het voorstel is afgelopen jaar aangepast en in oktober 2021 aanvaard door de Eerste Kamer. De Wet open overheid (Woo) treedt daardoor in mei 2022 in werking, maar zal deze transformatie daadwerkelijk verandering teweegbrengen?

Wat zijn de belangrijkste wijzigingen?

Het meest opvallende verschil is dat de Woo overheidsorganen verplicht stelt om bepaalde informatie actief openbaar te maken. Dit is een enorme verandering ten opzichte van de Wob, aangezien je nu nog moet graven naar de juiste informatie en relatief snel en vaak een Wob-verzoek moet indienen om bij de kern te komen. Er is een landelijk platform genaamd PLOOI, waarop bestuursorganen alle overheidsinformatie moeten openbaren.

Daarnaast is het straks mogelijk om gradaties aan te brengen tijdens het indienen van een Woo-verzoek, waardoor openbaarmaking onder voorwaarden of selectief kan plaatsvinden. Een bestuursorgaan kan er bijvoorbeeld voor kiezen om bepaalde beroepsgroepen toegang te verlenen. Specifieke beroepsgroepen kunnen zo wel informatie ten behoeve van het onderzoek raadplegen, die (mogelijk) niet openbaar gemaakt kan worden. Dit klinkt omslachtig, maar het zou bestuurders tijd kunnen besparen.

Er worden ‘varianten’ toegevoegd aan het doen van een Woo-verzoek, waarbij openbaarmaking onder voorwaarden of selectief kan plaatsvinden. Zo kan een bestuursorgaan en voor kiezen om bepaalde beroepsgroepen toegang te verlenen tot informatie ten behoeve van onderzoek die (mogelijk) niet openbaar gemaakt kan worden. Het idee is dat de verzoeker zelf kan inventariseren welke informatie nodig is, waarna achteraf wordt bekeken wat al dan niet openbaar gemaakt kan worden. Dit zou het bestuursorgaan tijd moeten besparen en de beroepsgroepen tegemoet komen.

Tot slot zal er een landelijk adviescollege worden aangesteld, die gevraagd en ongevraagd advies geeft op de openbaarmaking en de informatiehuishouding. Gaat een bestuursorgaan onverhoopt niet optimaal om met de nieuwe regels omtrent openbaarmaking, dan kunnen verzoekers een klachtenprocedure starten bij die adviescollege.

Kritische noot

In theorie lijkt de Woo een aanzienlijke vooruitgang ten opzichte van de Wob, maar nu de voorbereidingen in volle gang zijn, lopen bestuursorganen tegen praktische uitdagingen aan.

De actieve openbaarmaking van overheidsinformatie zal gefaseerd plaatsvinden, maar een planning blijft tot op heden uit. Hierdoor kunnen overheidsorganen zich niet goed voorbereiden op de plicht tot actieve openbaarmaking. Vooralsnog lijkt het niet haalbaar om voor de zomer van 2023 de actieve openbaarmaking gefaseerd in te zetten, onder meer omdat het wettelijk verplicht gestelde platform PLOOI nog niet gereed is.

Ook zitten er nog behoorlijk wat gaten in de uitvoerbaarheid van de Woo. Er missen essentiële suggesties voor beleid in de geconsolideerde toelichting en de eerder genoemde passieve openbaarmakingsvarianten roepen veel bezwaren op. Hoe waarborg je de privacy van derden, als verzoeker zomaar stukken mag inzien, nog vóór beoordeling van het Woo-verzoek? En hoe borg je de geheimhouding die op de verzoeker ligt, want als er allerlei documenten bij elkaar zijn gesprokkeld, dan is het lastig te controleren of de informatie wel of niet wordt gebruikt. Het voorgestelde landelijk adviescollege staat wel beschreven, maar een gedegen plan bestaat nog evenmin. Wie gaan er zitting nemen in dit college en hoe groot is de capaciteit qua klachtprocedures?

Tenslotte zullen de aanpassingen in de behandeltermijn weinig voordelen opleveren, aangezien er geen consequenties zijn vastgelegd voor wanneer de termijn in de Woo niet wordt nageleefd. In de huidige Wob worden de termijnen ruimschoots overschreden. Het kost tijd en geld om alle verzoeken af te handelen en die tijd hebben lokale overheden niet. Een gerechtelijke procedure zou naleving kunnen afdwingen, maar door de achterstanden van de rechterlijke macht zal dit als pressiemiddel weinig effect hebben. Wellicht dat het eerder genoemde adviescollege druk kan gaan uitoefenen in de toekomst.

Conclusie van onze EIFFELAARS

Het idee en doel van de Woo is lovenswaardig. Helaas zal de wet in de praktijk naar verwachting niet gaan werken, zoals wordt beoogd. Vele artikelen binnen de Woo zijn ondoordacht, nog niet volledig uitgewerkt en de praktische uitvoerbaarheid ontbreekt. Doordat PLOOI nog steeds niet gereed is, er geen meerjarenplan of planning is opgesteld voor de actieve openbaarheid én er geen toezicht is op tijdige naleving, mist het de urgentie die de Woo verdient. Door de lange formatieperiode, en de gebrekkige overdracht aan de nieuwe minister, lijkt het erop dat het Ministerie van Binnenlandse Zaken geen haast heeft met realiseren van de nieuwe wetgeving. Het momentum tot meer actieve openbaarmaking is hierdoor verdwenen, waardoor we nu achterblijven met een veredelde versie van de Wob.