Creatief begroten?

Vanaf 2026 krijgen gemeenten minder geld van het Rijk. Het gemeentefonds gaat dan fors omlaag. Dit is verreweg de grootste inkomstenbron van gemeenten. In totaal gaat het om een bedrag tussen de 2 en 3 miljard euro.

Al met al komt er een financiële onzekere periode aan voor gemeenten. Gezien de doorrekening van het huidige hoofdlijnenakkoord lijkt het er namelijk niet op dat gemeenten compensatie gaan krijgen, want het Rijk zeilt zelf ook financieel kort aan de wind.

Volgens een eerdere raming van De Nederlandsche Bank (DNB) komt het overheidstekort al in 2025 boven de 3% grens uit. In 2026 loopt dit tekort naar verwachting nog verder op, al wijst DNB ook op de krapte op de arbeidsmarkt. Het is maar de vraag in welke mate het Rijk al haar ambities weet waar te maken de komende jaren.

Daarmee komen we bij een stukje ambtelijke creativiteit: de gewoonte om ambities op te stellen die soms wel erg ver los staan van de werkelijkheid. Ook gemeenten delen in het onwrikbare optimisme dat op papier van alles mogelijk is. Al jaren zien we namelijk in de jaarrekeningen van gemeenten dat er structureel geld overblijft. In 2022 ging het in totaal om 3,7 miljard euro. 

Toch blijven gemeenten op dezelfde manier begroten. Volgens onderzoek van BDO Accountants & Adviseurs presenteren circa 280 gemeenten voor 2026 en 2027 een negatief resultaat in hun meerjarenbegroting. ‘Dit laat zien dat de financiële korting geen fictief probleem is’, reageert de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG).

Maar wat is ‘fictief’ als je elk jaar tot de conclusie komt dat je miljarden euro’s niet uit kúnt geven? Helemaal als je bedenkt dat die overschotten eigenlijk nog veel hoger zijn dan je ziet in de jaarrekening. Gemeenten hevelen jaarlijks namelijk ook nog eens volop budgetten over naar een volgend jaar. Die bedragen zie je niet terug in onderzoeken en IV3 data.

Budgetoverhevelingen? Het gaat hier om budgetgelden die in een jaar niet of niet volledig besteed zijn. Binnen de eigen beleidskaders mogen gemeenten die gelden overhevelen naar een volgend begrotingsjaar. Financieel technisch worden deze gelden als het ware als last opgenomen in het lopende jaar om vervolgens via de balans overgeheveld te worden naar het budget van een volgend jaar.

Toen ik vanuit het bedrijfsleven overstapte naar de lokale overheid, was dit één van de dingen die mij het meest verbaasde. En nog steeds denk ik: stop met dit gedrag. Als je geld niet kunt uitgeven, laat het dan in het resultaat landen. Dan kan de gemeenteraad er volgend jaar opnieuw over beslissen.

Sommige gemeenten, waaronder de gemeente waar ik zelf woon, hevelen meerdere miljoenen per jaar over. Die overhevelingen bestaan uit een groot aantal relatief kleine bedragen, van afdelingen of ambtenaren die ‘hun geld’ willen vasthouden. Al in 2007 gaf professor Harrie Aardema in zijn boek ‘Control voor leiders’ adviezen rond de gedragsmatige kant van control, met als ondertitel de vraag: wat doet u aan ‘het systeem’? Die adviezen zijn onverminderd relevant.  

Laten we het ravijnjaar gebruiken om eindelijk leiderschap te tonen, te stoppen met het potjesdenken, een einde te maken aan budgetoverhevelingen, het systeem doorbreken en nieuw gedrag vertonen.