Help, de gemeente heeft geld te veel

Door gebrek aan personeel komen gemeenten niet aan alle taken toe die ze zouden moeten uitvoeren. Dus blijft er meer geld in kas, met als gevolg dat het rijk dreigt te korten. Realistischer begroten, is het motto. ‘Over 2022 hebben we gewoon weer een tekort.’

‘Vandaag komt naar buiten dat wij als gemeente Heerenveen 4,1 miljoen euro aan subsidie krijgen’, zegt Jaap van Veen, wethouder dienstverlening, ruimtelijke ontwikkeling en beheer openbare ruimte (VVD). ‘Eén ambtenaar heeft daarbij echt het verschil gemaakt; hij is letterlijk zijn gewicht in goud waard. Maar hoe kunnen wij deze man aan ons blijven binden? Hij begrijpt zelf ook wel dat hij veel meer kan verdienen als hij overstapt naar een commercieel bedrijf of als zzp’er gaat werken.’

De huidige krappe arbeidsmarkt maakt het voor gemeenten extra moeilijk om personeel te behouden of te werven. Daarbij neemt de arbeidsmobiliteit nog altijd toe: werknemers – dus ook ambtenaren – wisselen sneller van baan. En dat in een tijd waarin de lagere overheden steeds meer taken krijgen, zoals de energietransitie, de bouwopgave, de opvang van vluchtelingen en de stikstofcrisis.

In het hele land kampen gemeenten met een gebrek aan personeel, zegt Cees den Bakker, woordvoerder van gemeentekoepel VNG. ‘Wij houden niet bij waar welke situatie aan de orde is. Wel weten we via onze vacaturemonitor dat de schaarste het grootst is bij ruimtelijke ordening, energie en de informatiebeveiliging.’

Een belrondje langs provincies bevestigt dat het probleem landelijk speelt. Zo ziet Utrecht bij gemeenten gaten in de organisatie ontstaan. ‘Vanuit onze rol als toezichthouder kijken wij in eerste instantie alleen of de begroting structureel en reëel in evenwicht is’, aldus Stijn Terlingen, woordvoerder van gedeputeerde Robert Strijk (financiën, D66). ‘Personeelstekorten en de samenhangende vraag of gemeenten daardoor de geplande projecten wel kunnen realiseren, zijn uiteraard een aandachtspunt. Maar het is aan de gemeenteraden om hier primair toezicht op te houden.’

Niet sexy

Volgens de Heerenveense wethouder Van Veen (in een vorig leven detacheerder) moeten gemeenten ook kritisch naar zichzelf kijken. ‘We zijn niet sexy meer. Vroeger wilden mensen graag voor de plantsoenendienst werken. Tegenwoordig gaan ze liever naar de particuliere hoveniersbedrijven. Een gemeente-medewerker wordt altijd beschimpt op verjaardagsfeestjes. Volkomen onterecht natuurlijk, maar het is wel de beeldvorming waarmee we te maken hebben.’

Ook zijn de salarissen volgens Van Veen achtergebleven. ‘Maar volgens onderzoeken maken die lang niet altijd het verschil. Jongeren kiezen voor flexibiliteit en imago. Op dat laatste punt kunnen we veel winnen. Heerenveen is de banenmotor van Fryslân én sportstad van het Noorden, denk aan de ijsbaan Thialf en ons voetbalstadion. Juist dat sportprofiel kunnen we in het gemeentehuis beter vormgeven.’

Daarbij plukken gemeenten onderling personeel bij elkaar weg. ‘Wij hebben als middelgrote gemeente last van grotere gemeenten’, stelt Arjan Wisseborn, VVD-wethouder financiën van Stichtse Vecht. ‘Voor bijvoorbeeld een civiel technicus of iemand uit het sociaal domein is daar het werk wat uitdagender. Bovendien komt zo iemand daar voor dezelfde functie in een hogere salarisschaal terecht. Maar omgekeerd halen wij weer mensen binnen uit kleinere gemeenten.’

De kleintjes hebben het dus het moeilijkst. Wijdemeren (25.000 inwoners) kan daarvan meepraten, al betwist wethouder Maarten Hoelscher (PvdA/GroenLinks) van personeel & organisatie dat het werk er minder interessant is: ‘Hier ben je eerder een generalist, wat het werk juist boeiender kan maken.’

Romantiek

Maar of het werk er nu interessanter is of juist minder interessant, het personeelstekort speelt zeker in Wijdemeren. Hoelscher: ‘We staan sinds begin 2023 onder preventief toezicht. Zowel de begroting voor 2023 als het meerjarenperspectief waren niet sluitend. We kunnen niet zeggen dat dit door het personeelstekort komt, maar de krappe arbeidsmarkt helpt niet. Het is in de regel duurder om zzp’ers in te huren dan ambtenaren in vaste dienst.’

Welke werkzaamheden sneuvelen door personeelstekorten? Wie de site van Stichtse Vecht bekijkt, ziet een prachtig, door bomen omgeven landhuis, pal aan een slingerende rivier. Lange tijd promootte de gemeente haar aantrekkelijke huwelijkslocaties ook voor mensen van buiten de gemeentegrenzen. Maar toen het persoonsverloop in 2022 de 20 procent bereikte, besloot ze daarmee tijdelijk te stoppen. Als er harde keuzes nodig zijn, sneuvelt de romantiek al snel.

In de praktijk gaat het vaker om uitstel dan om afstel, zegt de Utrechtse wethouder financiën Susanne Schilderman (D66). ‘Een gemeentebegroting is meer rigide dan die van een bedrijf doordat ze democratisch tot stand is gekomen. Als een bedrijf denkt dat iets nu een goede investering is, kan het die nu doen. Bij een gemeente plan je een jaar vooruit en zet je een bepaald budget apart. In de jaarrekening staat dan dat het project niet is doorgegaan, maar dat betekent meestal dat het in het volgend jaar doorgaat.’ Hoe bepaalt Utrecht wat wel en wat niet doorgaat? ‘Het is maatwerk; niet elke ambtenaar is zomaar inwisselbaar. We kijken ook wat het meest knelt. Wonen ligt uiteraard bijzonder gevoelig.’

Dat beaamt Wisseborn van Stichtse Vecht. ‘De gemeenteraad heeft terecht gezegd: prioriteit een tot en met vijf is bouwen. Prima ook, dat minister De Jonge zo begeesterd is en zo veel woningen wil realiseren. Maar kom eens bij ons langs. Dan zie je de praktijk van alledag. Vanwege het gebrek aan personeel werken we met een wachtlijst. Sommige interessante projecten gaan zelfs niet door. De tennisclub gaat bijvoorbeeld verhuizen. Daar kun je prima tien, vijftien huizen neerzetten, maar dat is wel een ingewikkelde klus omdat je te maken hebt met de bestaande woningen. De bewoners daarvan gaan misschien in beroep, dat is tegenwoordig bijna standaard. Een doorlooptijd van zeven tot tien jaar voor je kunt gaan bouwen is normaal.’

In de min

Dat laatste voorbeeld geeft al aan dat personeelstekort – zeker bij wonen – niet de enige reden is dat werk blijft liggen. Wethouders noemen ook de rentestijgingen, toegenomen prijzen van materiaal, hogere kosten door duurzaamheidseisen en de geëiste woningmix die bouwen voor marktpartijen minder aantrekkelijk maakt.

Wat betekent uit- of afstel voor de begroting? ‘Het nadeel is dat je minder realiseert, het voordeel is dat je op je lopende begroting vaker geld overhoudt’, antwoordt Wisseborn. ‘Maar ook dat is weer een nadeel want dan zegt het rijk: het gaat helemaal niet slecht met jullie. We kunnen jullie best wat minder geld geven. Vandaar dat we nu realistischer begroten. Dat is zo ‘succesvol’ dat we over 2022 gewoon weer een tekort hebben, niet groot maar we staan wel in de min.’

Op de achtergrond speelt een breder probleem met de gemeentebegroting, meent Maarten Allers, directeur van COELO en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Als het personeelstekort het enige probleem was, zou je niet zien dat de meeste gemeenten elk jaar toch veel meer uitgeven dan ze begroten. Ik heb net een onderzoek afgerond dat hier sterk aan raakt. De incidentele inkomsten die gemeenten van het rijk krijgen, zijn in de loop der tijd toegenomen. Ook is van veel geld pas laat bekend dat het überhaupt beschikbaar is. Dan is het moeilijk die inkomsten nog in datzelfde jaar uit te geven. Corona heeft de onzekerheid wel versterkt, maar de jaren daarvoor was die er ook al.’

Vindt de hoogleraar dat het financieringssysteem op de schop moet? ‘Ja. Den Haag heeft ook wel een nieuw systeem aangekondigd, maar het is nog volkomen onduidelijk hoe dat eruit gaat zien. Ik hoop dat de makers hiermee rekening houden. Dus minder incidenteel geld geven en eerder duidelijk maken hoeveel geld er komt, zodat gemeenten goed kunnen begroten.’

Ravijnjaar

De Utrechtse wethouder Schilderman beaamt dat het rijk het vaak lastig maakt voor gemeenten om vooruit te plannen. ‘Het is echt niet zo dat je als je in november hoort dat je ruimte hebt, die in december nog kunt gebruiken. Daarbij is nog steeds niet duidelijk hoe de financiering van gemeenten er vanaf 2026 uitziet. In gemeenteland spreken we van het ravijnjaar 2026. Maar de gemeenteraad en het college zitten er niet alleen voor volgend jaar, maar ook voor de jaren erna. Als we nu ergens mee beginnen, willen we ook graag weten dat we het kunnen afmaken.’

De financiële onzekerheid is relevant omdat die goed personeelsbeleid lastiger maakt, stelt de Heerenveense wethouder Van Veen: ‘Dat we mogelijk vanaf 2026 minder geld krijgen, betekent ook dat we nu vaker met een flexibele schil moeten werken, waardoor we niet alleen meer uitgeven aan personeel maar ook mensen minder goed aan ons weten te binden.’

Wat kunnen gemeenten zelf doen, binnen de beperkingen die het rijk nu eenmaal stelt? Wisseborn van Stichtse Vecht: ‘Je kunt wel vacatures plaatsen, maar daar krijg je toch weinig reacties op. Daarom hebben we een aanbesteding in de markt gezet voor ingenieursbureaus. We willen daar een langdurige relatie mee opbouwen zodat we hun personeel kunnen gebruiken. Dat lijkt een dure oplossing, maar we kunnen zo wel meer projecten tegelijk het proces insturen. Daarbij sluiten we een overeenkomst met woningbouwpartijen, waardoor we 60, 70 procent van onze kosten terugwinnen.’

Utrecht zet meer in op zelf personeel werven, onder andere met de campagne ‘Utrecht heeft jou nodig’. Schilderman: ‘We weten dat we de komende jaren extra capaciteit nodig hebben. We werven specifiek medewerkers zodat we die capaciteit structureel borgen. In 2022 hebben we 50 procent meer nieuwe medewerkers geworven dan in 2021.’

Heerenveen zet in op imago en maatwerk. ‘We gaan naar een nieuw gemeentehuis’, zegt Van Veen. ‘Daar willen we op verschillende manieren meer de identiteit van onze sportgemeente laten zien. Daarin onderscheiden we ons immers. En we moeten een plek creëren waar ambtenaren zich thuis voelen. Je zit tenslotte een groot deel van je leven op je werk. Het zit ook in de kleine menselijke dingen, persoonlijke waardering. De ambtenaar die 4,1 miljoen heeft binnengehaald krijgt een grote mand vol lekkere spullen van de zuivelboer.’