Oplossingen voor financiële onbalans gemeenten

De financiële problemen die gemeenten ervaren zijn het resultaat van een onbalans tussen bestuurlijke en financiële autonomie die de afgelopen jaren gegroeid is. Dat staat in een rapport dat moet helpen bij het ontwerpen van een beter belastingstelsel. Er worden verschillende mogelijkheden aangedragen om de situatie te verbeteren.

Weinig financiële flexibiliteit

Gemeenten zijn in hoge mate afhankelijk van uitkeringen door het rijk omdat het eigen belastinggebied altijd vrij klein is geweest. In de afgelopen vijftien jaar is de onbalans tussen verantwoordelijkheden en financiering gegroeid door verschillende wijzigingen. Het kleine belastinggebied zorgt ervoor dat er weinig financiële flexibiliteit is, concludeert de werkgroep: er is weinig ruimte voor eigen keuzes en tegenvallers kunnen beperkt opgevangen worden.

In balans brengen

‘De financiële autonomie van gemeenten moet in balans zijn met de beleidsvrijheid die zij hebben bij het realiseren van voorzieningen’, schrijft de werkgroep (onderdeel van een breder plan om tot een beter belastingstelsel te komen). Er worden in het rapport enkele opties uitgezocht om de balans terug te brengen: meer gemeentelijke belastingen in plaats van rijksbelastingen, een uitbreiding van de onroerendezaakbelasting (ozb), en het moderniseren en uitbreiden van de gemeentelijke belastingen.

Voordelen

De voordelen van deze maatregelen in het algemeen zijn dat de financiële afhankelijkheid van het rijk afneemt, bewoners meer betrokken worden bij belastingen, de leefbaarheid in de gemeente kan toenemen en de belastingen op arbeid dalen. Dit laatste zorgt ervoor dat de ‘wig’, het verschil tussen wat een werkgever kwijt is aan een werknemer en wat de werknemer daadwerkelijk ontvangt, kleiner wordt. In Nederland is die wig relatief groot.

Nadelen

Het risico bestaat dat het belastinggebied gezien gaat worden ‘als een vangnet voor alle risico’s van gemeenten – niet alleen de risico’s die samenhangen met eigen taken maar ook met door het rijk opgedragen taken.’ En het kan zijn dat de inkomsten achterblijven in gemeenten met minder draagkrachtige inwoners.

Miljarden euro's meer

De eerste optie is het verruimen van het gemeentelijk belastinggebied. Om te zorgen voor flexibiliteit, zou dat volgens experts een verruiming moeten zijn van 4 miljard euro – ongeveer het dubbele van de huidige ozb-opbrengsten. De maximale verruiming zou 6 miljard euro zijn. De werkgroep bespreekt drie mogelijkheden tot verruiming – het herinvoeren van de ozb-gebruikers woningen, het herinvoeren van de roerende woon- en bedrijfsruimten (RWBB), en het invoeren van een ingezetenenheffing – elk weer met eigen voordelen en nadelen.

Meer ozb

De tweede optie is het verbreden van de belastinggrondslag voor de ozb, door bijvoorbeeld een vrijstelling af te schaffen. ‘Op dit moment blijft 55 procent van de waarde van niet-woningen in Nederland buiten de heffing van ozb.’ Het afschaffen van de vrijstelling van openbare land-, water- en spoorwegen zou bijvoorbeeld 819 miljoen euro kunnen opleveren.

Andere maatschappij

De derde optie is het moderniseren van de belastingen zodat die beter afgestemd zijn op de maatschappelijke opgaven. ‘Sommige belastingen zijn decennia geleden geïntroduceerd in een tijd dat de maatschappij anders in elkaar zat, en zijn niet toegespitst op de actuele maatschappelijke opgaven van gemeenten.’ De toeristenbelasting en de forenzenbelasting (eigenaars van tweede woningen) worden hier onder andere genoemd.

Belasting op gebiedsontwikkeling

Tot slot ziet de werkgroep ook de mogelijkheid voor iets nieuws: een ‘gebiedsontwikkelingsheffing’. Momenteel wordt gebiedsontwikkeling vooral bekostigd uit baten van de grond- en vastgoedontwikkeling, maar bewoners en bedrijven die er profijt van ondervinden zouden kunnen meebetalen via een heffing.

Werkgroep

In de werkgroep Herziening gemeentelijk belastinggebied werkte het ministerie van Binnenlandse Zaken samen met het ministerie van Financiën en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Er werd ook expertise aangedragen door de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB), het Erasmus Studiecentrum voor Belastingen van Lokale overheden (ESBL), de Landelijke Vereniging Lokale Belastingen (LVLB), het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) en het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Corona

'De afronding van het traject ‘Bouwstenen voor een beter belastingstelsel’ vond plaats ten tijde van het uitbreken van het coronavirus', schrijft staatssecretaris Vijlbrief (Financiën, D66) aan de Tweede Kamer.' De crisis heeft daarom geen invloed gehad op de aangedragen bouwstenen en zij bieden daarom geen oplossingen op de korte termijn. 'Dit doet echter niets af aan de urgentie van de knelpunten in het belastingstelsel op de (middel)lange termijn en de bijdrage die deze bouwstenen aan de oplossing daarvan kunnen leveren.'

Bron: Rijksoverheid.