‘IBP, een onbereikbare droom’

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten, VNG, doet alsof ze met het Interbestuurlijk Programma (IBP) veel heeft binnengehaald. Over de half miljard euro die de gemeenten straks jaarlijks moeten bijlappen wordt gezwegen. 

Dat signaleert gemeentefondsspecialist Jan Verhagen in een essay in Binnenlands Bestuur. Erin roept hij gemeenten op tegen het IBP in het geweer te komen. Het woord ‘samen’ komt volgens hem 203 keer voor in het IBP, en ‘gezamenlijk’ staat er negentig keer in. ‘Als beeld van het IBP wordt voorgespiegeld dat het rijk en de decentrale overheden afspraken maken over samenwerking’, aldus Verhagen. Over geld lijkt het IBP nauwelijks te gaan, terwijl het daar in de kern wel degelijk om draait.

Cadeau
In een persbericht, dat door het rijk werd verstuurd bij de op 14 februari gemaakte afspraak met de VNG en IPO, staat dat gemeenten door het IBP 1,4 miljard euro extra krijgen. Het rijk ziet de hogere gemeentefondsgroei volgens Verhagen als een cadeau aan de gemeenten. ‘En de VNG noemt het als een enorm financieel winstpunt van het IBP dat het accres uit het regeerakkoord in stand is gebleven en dat de gemeenten het vrij mogen besteden. Daarmee bevestigt de VNG het beeld van een ‘cadeau’ aan de gemeenten. Dat is niet terecht. Immers, de vrije besteedbaarheid van het gemeentefonds staat in de wet; het is niet als een winstpunt van de VNG te beschouwen dat het rijk aankondigt zich aan de wet te houden. En het hogere accres zelf is niets meer dan een ‘trap op’ doorrekening van de evenredigheid.’

Eén gescoord punt
De VNG heeft in de ogen van Verhagen financieel dus in feite niets binnengehaald. ‘De VNG heeft niet eens kunnen afspreken dat de nieuwe accresmethode of het principe van evenredigheid dat daarachter zit, wettelijk wordt vastgelegd. Het rijk kan de dag nádat de gemeenten met het IBP instemmen, de accressen fors korten. En in de praktijk houdt het rijk zich niet eens aan de afspraak dat het gemeentefonds vrij besteedbaar is, door te claimen dat de gemeenten bepaalde nieuwe verplichte uitgaven maar moeten dekken uit het hogere accres. Al met al blijft er slechts één gescoord puntje over. Door het IBP krijgen de gemeenten in 2018 100 miljoen euro voor tekorten in het sociaal domein. Let wel: eenmalig. En zeker niet 1,4 miljard euro, zoals het rijk in zijn persbericht beweerde.’

Weggestreept
Tegenover die eenmalige 100 miljoen euro staat een lange lijst van door het rijk veroorzaakte kosten waarvoor de gemeenten afzien van compensatie als ze instemmen met het IBP. Verhagen wijst onder andere op de tekorten bij de bijstand, de cao voor de huishoudelijke hulp die het rijk heeft afgesloten leidt tot 25 procent loonstijging en de groei van het aantal jongeren met jeugdzorg in 2018 en 2019, dat structureel ongeveer 150 miljoen euro kost.

De complete lijst gaat over minstens 500 miljoen euro per jaar. ‘Voor al deze extra kosten krijgen de gemeenten dus géén vergoeding. In het IBP worden alle claims namelijk expliciet weggestreept door één zinnetje: ‘Met het IBP zetten we een streep onder financiële discussies uit het verleden.’

Geen cent extra
Los hiervan is de VNG er volgens Verhagen ook niet in geslaagd een aantal andere wensen voor deze kabinetsperiode in het IBP af te spreken, zoals een ruimer lokaal belastinggebied en het schrappen van de verdere kortingen op het gemeentefonds van bijna 600 miljoen euro per jaar. Alleen bij de bijstand en de jeugdzorg heeft de VNG nog niet alles toegegeven: bij deze onderwerpen zijn namelijk nadere onderzoeken afgesproken. Het laat zich volgens Verhagen raden dat gemeenten op beide velden geen cent extra zullen krijgen.

Zijn conclusie is dat gemeenten eenmalig 100 miljoen euro hebben binnengehaald, en structureel niets. ‘In ruil voor eenmalig 100 miljoen euro zien de gemeenten in het IBP af van compensatie voor minstens 500 miljoen euro per jaar aan structurele kosten die zijn veroorzaakt door het rijk. Het is volstrekt onduidelijk waarom de VNG hiermee heeft ingestemd.’

Dekken tekort
Veel gemeenten zullen volgens Verhagen de groei van het gemeentefonds nodig hebben om de tekorten te dekken die de VNG heeft weggegeven in de onderhandelingen over het IBP. ‘Maar weinig gemeenten hebben geld om ‘samen’ uitvoering te geven aan de ‘gezamenlijke’ prioriteiten van het IBP. Daarmee wordt het hele IBP en de uitwerking daarvan een romantische droom: mooi maar in de praktijk onbereikbaar. Op 27 juni kunnen de gemeenten kiezen voor een onbereikbare droom door in te stemmen met dit IBP, of wakker worden door het te wijzigen en op te staan tegen dit IBP’, besluit hij.

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 11 van deze week (inlog)