Gemeente kort vooral op sociaal domein

Drie kwart van de gemeenten kampt met een financieel tekort. De komende jaren moeten ze daarom flink bezuinigen. Het mes blijkt vooral in het sociaal domein te worden gezet, de voornaamste bron van de tekorten.

Om begroting sluitend te krijgen

In opdracht van Binnenlands Bestuur heeft Frontin PAUW de afgelopen maand een peiling verricht naar zowel omvang en aard van de gemeentelijke tekorten alsook naar de begrotingsposten waar de noodzakelijke taakstellingen terecht gaan komen. In totaal deed een kwart van alle gemeenten – 86 van de 355 – er aan mee.

Uit de peiling blijkt dat drie kwart van de deelnemende gemeenten aangeeft komend jaar een tekort op de begroting te hebben. Opvallend is dat waar er nog sprake is van een positief begrotingssaldo, dat vooral voorkomt in gemeenten met 15.000 tot 30.000 inwoners.

Kleinste gemeenten
Inzoomend op de omvang van de tekorten, is te zien dat de grotere gemeenten (100.000+) volgend jaar bij ongewijzigd beleid zo’n 5,5 miljoen euro in de min lopen. Dat negatieve begrotingssaldo loopt bij deze gemeenten de komende jaren alleen maar verder op tot gemiddeld ruim 7 miljoen euro. Bij gemeenten met 50.000 tot 75.000 inwoners is het tekort ook aanzienlijk: gemiddeld ruim 3 miljoen euro. Hoewel het in absolute getallen om beperkte bedragen gaat, hebben de kleinste gemeenten (tot 15.000 inwoners) het in feite dubbel zo zwaar. Waar de grotere gemeenten met een gat van 1 tot 1,5 procent in hun begroting zitten, komen die kleintjes in 2020 2 procent tekort ten opzichte van hun totale begroting.

Bedrijfsvoering
Om toch een sluitende (meerjaren)begroting op te kunnen stellen, kunnen gemeenten twee dingen doen: bezuinigen en/of hun inkomsten verhogen. Verreweg de meeste gemeenten kiezen ervoor om de taakstelling te halen met bezuinigingen op de beïnvloedbare posten. Uit de peiling blijkt dat die vooral worden gezocht in het sociaal domein. Van alle taakstellingen wordt volgens de respondenten 40 procent hoogstwaarschijnlijk daarop geboekt. Goede tweede is de post bedrijfsvoering met 20 procent, op de voet gevolgd door inkomstenverhoging met 18 procent. Het fysiek domein ontsnapt evenmin aan het bezuinigingsmes: 16 procent van de totale taakstelling moet volgens de voornemens in die sector worden gevonden. De rest van de taakstellingen treft overige posten.

Dalende accressen
Over waar de oorzaak van het tekort moet worden gezocht, zijn de gemeenten het overigens in grote lijnen roerend eens: een combinatie van een teruglopende uitkering uit het gemeentefonds en oplopende uitgaven in het sociaal domein, met name in de jeugdzorg.

‘Gemeenten hebben enerzijds te maken met uit de pan rijzende lasten, en anderzijds met dalende baten van het rijk. Vooral de dalende accressen hakken erin. Bij het aantreden van Rutte III kregen gemeenten een giga-groei van het gemeentefonds in het vooruitzicht gesteld. Die accressen mochten ze ook allemaal inboeken in hun collegeprogramma’s. Circulaire op circulaire zijn die accressen daarna echter telkens naar beneden bijgesteld. Dit is vooral als gevolg van onderbesteding door het rijk, de lagere rentestand en lagere indices voor lonen/prijzen’, aldus Dirk Jans van Frontin PAUW. De steeds kleiner wordende afrekening uit het btw compensatiefonds maakt het er voor gemeenten bovendien ook allemaal niet beter op.

De uitvoering van de bijstand en van de Wet maatschappelijke ondersteuning (waar onder de effecten van het abonnementstarief) stellen gemeenten blijkens de peiling eveneens voor relatief grote problemen (zie tabel). Opvallend weinig – door slechts drie gemeenten – wordt de energietransitie genoemd als oorzaak van het tekort. Ook die andere grote operatie, de voorbereiding voor de invoering van de Omgevingswet, wordt amper – vier keer – als boosdoener aangemerkt.

Verantwoording
Het onderzoek is door Frontin PAUW in augustus 2019 uitgezet onder 340 gemeenten. Van hen vulden 86 gemeenten de enquête in. Als reden niet mee te doen aan het onderzoek gaven veel van de betreffende gemeenten aan dat de besluitvorming nog niet zover was om uitspraken te doen over aard en omvang van de taakstellingen in de komende begroting.

Oorzaak tekort

*BCF= btw compensatiefonds