Gemeenten beperken zichzelf met belastingplafonds

Meer dan de helft van de lokale besturen van de afgelopen 16 jaar beloofde de belastingen niet te zullen verhogen. Dat blijkt uit onderzoek van het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) dat donderdag werd gepresenteerd bij het Symposium ‘DisBalans’. Het zelfopgelegde belastingplafond toont volgens de onderzoekers dat decentrale onvoldoende gebruik maken van een van hun belangrijkste instrumenten.

Rijkuitkering

Het symposium van COELO, het onderzoeksinstituut verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen, stond in het teken van de (on)mogelijkheden bij het maken van financiële keuzes door lokale overheden. Zo werd onder andere stilgestaan bij de moeilijkheden rondom de financiering door het rijk. Universitair docent Dylan Jong wist te vertellen dat de afhankelijkheid van gemeenten de laatste jaren is gegroeid. De rijkbijdrage bedraagt inmiddels ruim 60 procent van de begrotingen. Daarnaast verandert het type uitkering. Vooral het aantal specifieke uitkeringen is flink gegroeid.

Wetsvoorstel

Hoeveel keuzevrijheid is er dan nog voor gemeenten? Dat vroeg Maarten Allers, Directeur van COELO en hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen zich hardop af. Wanneer lokale overheden minder vrijheden hebben om geld uit te geven zoals zij willen doet dat af aan de democratische legitimiteit. Daarnaast blijkt uit onderzoek door Allers dat 30 tot 40 procent van de uitkeringen van het rijk pas laat in het jaar bij gemeenten terecht komen. Tom van der Lelij, senior adviseur bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, wist te vertellen dat de wildgroei van SPUK uitkeringen al langer een doorn in het oog is en dat het ministerie werkt aan een wetsvoorstel om dit terug te dringen. Daarover is begin volgend jaar meer bekend.

Belastingplafonds

Voor gemeenten blijft het tot die tijd nog leven in onzekerheid. De voorspellende waarde van begrotingen neemt structureel af, vertelde Allers. Hierdoor houden gemeenten vaak geld over, waarmee de financiële positie van lokale overheden rooskleuriger lijkt dan hij in werkelijkheid is. Ondanks de soms precaire gemeentefinanciën blijkt uit onderzoek van promovendus Joes de Natis dat gemeenten er vaak voor kiezen om eventuele tekorten niet bij de burgers neer te leggen. De afgelopen 16 jaar stond in 54 procent van de coalitieakkoorden dat er geen belastingverhogingen zullen plaatsvinden, los van eventuele inflatiecorrecties. Dit terwijl het heffen van belasting een van de belangrijkste democratische instrumenten is. Overigens blijkt uit eerste voorlopige resultaten dat lang niet alle gemeenten zich daaraan houden.

Partijpolitiek geen invloed

Opmerkelijk genoeg lijkt partijpolitiek vrijwel geen effect te hebben op de keuze om wel of niet een belastingplafond op te leggen. Wanneer lokale partijen groot zijn in een gemeente komt het iets minder vaak voor, en centrumpartijen kiezen iets vaker voor een belastingplafond. Er is echter geen enkel verschil te zien tussen linkse- en rechtse partijen. Daarbij komt dat aanvullend onderzoek van COELO aantoont dat kiezers linkse- en rechtse partijen ook niet anders behandelen nadat een belastingverhoging is doorgevoerd. Dit terwijl je zou verwachten dat linkse kiezers hier eerder voorstander van zijn dan rechtse kiezers.

Beperkte middelen

Simon Otjes, universitair docent aan de Universiteit Leiden, deed een eerste poging de resultaten te duiden. Daarbij merkte hij op dat politicologen nog te weinig weten van lokale politiek. Volgens Otjes zie je dezelfde apolitieke reactie op belastingverhogingen ook bij landelijke verkiezingen. Allers bracht in dat kiezers vaak expressief stemmen, maar in werkelijkheid nooit zitten te wachten op belastingverhogingen. Susanne Schilderman, D66 wethouder in Utrecht, liet desgevraagd weten van mening te zijn dat het gemeentelijk belastinginstrumentarium van ‘redelijk beperkt’ nut is wanneer gemeenten specifieke doelgroepen meer- of minder willen belasten. Ze zou graag in gesprek gaan met het rijk over mogelijkheden om meer onderscheid te kunnen maken op basis van inkomen.