Noorden opent vuur op herijking gemeentefonds

Friesland en Groningen dreigen financieel onevenredig hard te worden geraakt door de herijking van het gemeentefonds. Deels ligt dat aan een twijfelachtige onderbouwing van het nieuwe verdeelmodel. Met name daar liggen kansen voor de noordelijke gemeenten om een betere uitkomst uit het vuur te slepen.

De verenigingen van Friese en Groninger gemeenten hebben gemeentefondsspecialist Ferry Knaack om een second opinion gevraag naar de voorgenomen herijking van het gemeentefonds. Die pakt voor het gros van de noordelijke gemeenten (zeer) nadelig uit, zeker in vergelijking met andere delen van Nederland: Groningen gaat er 33 euro per inwoner op achteruit, Friesland 19 euro.

Wat voor de noordelijke gemeenten nadelig uitpakt is dat in het nieuwe model er minder geld gaat naar gemeenten met veel oppervlakte land en er een verschuiving is van lokale naar regionale en landelijke centrumfuncties. Bovendien speelt een negatieve rol dat de hogere kosten van gemeenten met veel kernen (opnieuw) niet worden gehonoreerd.

Hogere belastingen
Knaack komt in zijn second opinion tot de slotsom dat het nadeel zo groot is omdat de noordelijke gemeenten in het nieuwe verdeelmodel via een zogeheten verevening worden gestraft voor de relatief hoge ozb-tarieven en hoge uitgaven. Bij het maken van het model is ervan uit gegaan dat gemeenten voor een deel hogere uitgaven hebben, omdat ze hogere inkomsten hebben. ‘De vraag of dat is uit armoede – noodzakelijk om de minimaal noodzakelijke uitgaven te kunnen bekostigen – of uit weelde – meer doen om dat we daar het geld voor hebben – is niet gesteld’, aldus Knaack. Er is blindelings vanuit gaan dat het uit weelde is, is volgens hem een onjuist uitgangspunt. ‘Doordat de noordelijke gemeenten veelal relatief hoge uitgaven hebben als gevolg van een zwakkere sociale structuur, die ook gedekt moet worden uit hogere belastingen, is het nadelig effect in het noorden groot.’

Eigen middelen
Een andere onevenwichtigheid in het model is in zijn ogen de onderbouwing van de verevening van de Overige Eigen Middelen. Omdat gemeenten inkomsten hebben – uit bijvoorbeeld toeristenbelasting en aandelen – wordt ervan uitgegaan dat ze op die manier 4,3 procent van hun uitgaven dekken. Voor die verevening hebben de fondsbeheerders Binnenlandse Zaken en Financiën de verdeling van het sociaal domein gevolgd. Motieven daarvoor geven ze echter niet. Volgens Knaack is er ‘volstrekt geen causale relatie te leggen tussen de uitgaven sociaal domein en de mogelijkheden om inkomsten uit overige belastingen, deelnemingen, treasury en dergelijke te verwerven.’ Waarom, zo oppert hij, wordt er niet gekozen voor op een bedrag per woonruimte? Op die manier wordt in elk geval ook de aanwezigheid van recreatieve woonruimten in toeristische gemeenten meegenomen. Dat gebeurt nu niet, waardoor met name de Waddeneilanden relatief veel financieel voordeel hebben bij de herijking.

Herindeling
Verder vielen Knaack de negatieve effecten op voor herindelingsgemeenten. Als straks bij de actualisatie van de cijfers 1 januari 2019 de basis wordt voor de nieuwe verdeling van het gemeentefonds, verwacht hij zelfs relatief nog grotere nadelen voor de na 2017 heringedeelde gemeenten. Een garantie dat een betere onderbouwing voor de noordelijke gemeenten ook een gunstiger resultaat oplevert, is op voorhand niet te geven. Maar vragen naar een heldere onderbouwing en een nadere toelichting zou volgens Knaack uiteindelijk mogelijk wel tot andere keuzes kunnen leiden.

Voorstel
Een delegatie van Friese en Groninger bestuurders heeft de visie van de noordelijke gemeenten in een gesprek met de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) nog eens nadrukkelijk naar voren gebracht. De ROB en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten buigen zich momenteel over het herijkingsvoorstel. Naar verwachting komt de ROB medio april met een advies.