Formeren in financiële mist

De formaties die nu in de provincies gaande zijn, zijn omgeven door financiële mist. Afgelopen decennia heeft de rijksoverheid de bestedingsvrijheid van provincies ingeperkt en veel taken gedecentraliseerd met flinke kortingen. Naar de toekomst toe ziet het financiële plaatje voor provincies er niet veel beter uit. Er wordt gewerkt aan de herijking van de verdeling van het provinciefonds. Dit proces loopt al enkele jaren, zonder duidelijk uitzicht hoe en wanneer de herijking zijn beslag krijgt. Een andere onzekerheid wordt veroorzaakt door de keuze van het rijk om vanaf begrotingsjaar 2026 de gebruikelijke indexering voor het accres stop te zetten.

Ten aanzien van de eigen inkomsten is er de afspraak in het regeerakkoord dat de motorrijtuigenbelasting per 2030 vervangen zal gaan worden door een andere heffing. Dat lijkt ver weg, maar gelet op de vastgelopen belastingdienst en vele onderzoeken en overleggen die nog zullen moeten gevoerd, brengt dit veel onzekerheid met zich mee.

Als laatste is er ook ten aanzien van de specifieke uitkeringen onzekerheid, met als grootste onzekerheid hoe de middelen vanuit de landelijke fondsen voor stikstof en klimaat door de provincies kunnen worden ingezet.

Waar de financiële positie van de provincies geleidelijk is verschraald en met toenemende onzekerheid is omgeven, daar nemen de taken en verwachtingen ten aanzien van de provincies juist toe. Hierboven noemde ik al de decentralisaties die afgelopen decennia zijn doorgevoerd. Voor dit jaar en komende jaren wordt van provincies veel verwacht met betrekking tot vraagstukken rond klimaat, stikstof, natuur. De combinatie van toegenomen financiële onzekerheid aan de ene kant en toegenomen verwachtingen ten aanzien van de regisseursrol aan de andere kant, laat zich vergelijken met steeds harder moeten rijden in steeds dichtere mist. Dit is geen goede combinatie; het is op een bepaald moment roekeloos en leidt vroeg of laat tot ernstige ongevallen.

Op korte termijn kunnen provincies zelf proberen vooruit te komen, door hun blik te beperken tot de eerstvolgende begrotingsjaren en de verwachtingen ten aanzien van inhoudelijk beleid te temperen of uit te gaan van een optimistisch scenario wat betreft de extra rijksbijdragen. Voor een echte oplossing zullen zij in interactie met het rijk moeten komen tot het verdrijven van de mist.

Het meest haalbaar is het maken van een soort regiodeals op provinciaal niveau. Een relatief eenvoudig verdeel- en verantwoordingsmodel om middelen uit het stikstof- en klimaatfonds ter beschikking te stellen aan provincies, geeft hun de kans om hun regisseursrol voortvarend op te kunnen pakken.

Verder kijkend dan enkele jaren is het belangrijk fundamenteler na te denken over de financiële verhouding tussen rijk en provincies. De lange termijn verschraling die heeft plaatsgevonden en toegenomen onzekerheid tasten de uitvoeringskracht van de provincies aan. Dat is niet hersteld met eenmalig licht onderhoud. Rust, reinheid en regelmaat in de financiën voor de provincies zijn nodig om met vertrouwen de grote maatschappelijke opgaven op ruimtelijk domein waar te kunnen maken. Dan kan formeren in financiële mist worden omgevormd tot formeren met een helder financieel perspectief.

Ard Schilder, directeur-secretaris Zuidelijke Rekenkamer