Alle financiële risico’s op één A-4’tje

Het idee van een stresstest voor gemeenten is niet nieuw. Deloitte hield er het afgelopen jaar al zo’n vijftig.

Het idee voor de ontwikkeling van een speciale stresstest om te peilen hoe financieel gezond een gemeente is, ontstond bij Deloitte-partner Rein-Aart van Vugt na het uitbreken van de kredietcrisis. In die periode daalden de inkomsten van gemeenten en stegen de uitgaven. Iedereen voelde aan zijn water dat de financiele positie onzeker werd, maar hoe onzeker? Om daar inzicht in te krijgen, definieerde Van Vugt een flink aantal terreinen waarop overheden de grootste risico’s lopen, een min of meer vaste set van dertien indicatoren (zie tabel).

---

Tabel: indictatoren stresstest

---

 

---

‘Maar de grootste, cruciale risicoterreinen zijn de grondexploitaties, de algemene uitkering, de Wet maatschappelijke ondersteuning, de Wet werk en bijstand en de aankomende decentralisaties en wetswijzigingen, zegt hij. ‘En niet te vergeten de verbonden partijen. Daar heeft een gemeente steeds meer mee te maken. Gaat het bij die verbonden partijen mis, bijvoorbeeld bij de sociale werkplaatsen, dan loopt de gemeente een groot risico. Tenzij zo’n sw-bedrijf een eigen buffer heeft mogen opbouwen.’

 

De meeste stress-indicatoren staan vast, maar gemeenten hebben de vrijheid er een aan toe te voegen, of af te halen. ‘Maar op hoofdlijnen moet de test wel hetzelfde zijn, anders kan een gemeente zich niet vergelijken met een andere. En dat is juist ook de kracht van de stresstest’, zegt Patrick Jussen, marktgroepleider lokaal en midden bestuur van Deloitte.

 

De eerste gemeenten die bij Deloitte aanklopten voor de stresstest, waren Zwijndrecht en Hendrik-Ido- Ambacht. Beide gemeenten hadden behoefte aan een integraal financieel beeld en een vergelijking met elkaar. Daarna volgden andere gemeenten in de Drechtsteden en de gehele zuidwesthoek van het land.

 

‘Een soort olievlek’, zegt Van Vugt. Intussen voert Deloitte de tests ook uit in andere gedeelten van het land. De stresstest laat in één oogopslag zien hoe een gemeente er financieel voor staat. ‘De techniek achter de gemeentefinanciën is voor veel raadsleden complex, maar raadsbreed is er vaak wel een verrassend goed ontwikkeld gevoel aanwezig van waar op hoofdlijnen de risico’s zitten en hoe de gemeente er financieel voor staat. Probleem is dat raadsleden er niet altijd met feiten onderbouwd de vinger op kunnen leggen. De stresstest laat een integraal financieel beeld zien, brengt de risico’s onder één noemer en legt zodoende een eenduidige op feiten en analyses gebaseerde bodem onder de discussie’, zegt hij. ‘Die kan op basis van de test objectiever worden gevoerd.’ Het vertrekpunt van het financiële beeld is voor alle raadsleden gelijk en de discussie kan meer over het politieke aspect en de te maken keuzes gaan.

 

Zo bracht de stresstest bij een gemeente met meer dan 100 duizend inwoners duidelijk aan het licht dat er sprake is van een hoog ambitieniveau bij de investeringen. Zeker afgezet tegen andere gemeenten. ‘Tegelijk liet de stresstest zien dat de lokale lasten er relatief laag zijn. Dat brengt de politiek voor de scherpe keuze: of het ambitieniveau omlaag brengen of temporiseren, of de lokale lasten omhoog. Dat debat is nu duidelijk aan het ontstaan’ zegt Van Vugt.

 

Verzoeken om een stresstest komen overigens van zowel gemeenteraden als colleges. Van Vugt: ‘En mijn ervaring is dat ambtenaren een financieel totaalplaatje ook prettig vinden.’ Zwijndrecht gaat, nadat de test uitwees dat haar schuldpositie hoog was, op korte termijn als wellicht eerste gemeente in Nederland beleid formuleren om die schuldpositie nadrukkelijk bij toekomstige besluiten te betrekken en af te bouwen. ‘Niet alleen is de wethouder bij een raadsvoorstel verplicht een dekking in de begroting aan te geven, maar ook te vermelden hoe de voorstellen worden gefinancierd’, aldus Van Vugt.

 

Een stresstest is volgens hem het meest effectief als deze periodiek wordt gehouden. Eén keer per jaar volstaat volgens hem, maar er zijn gemeenten die kiezen voor een hogere frequentie. Bergen op Zoom is één van die gemeenten - voornamelijk vanwege de grote financiële risico’s. ‘De meeste raden willen een test in september, net voor de begrotingsbehandeling. Op basis van een actueel inzicht in het financiële beeld en in de risico’s, kan dan een meer financieel onderbouwde discussie over de begroting worden gevoerd.’ Een ander voordeel van de stresstest is ook dat één of twee keer per jaar het integrale financiële beeld van de gemeente op de agenda staat. Hierdoor worden ad-hoc discussies voorkomen.

 

Toezicht provincies

 

De vraag is of zo’n stresstest niet dubbelt met het jaarlijks uitgeoefende toezicht van de provincies. Deloittepartner Arie Elsenaar: ‘Nee. Dat toezicht heeft een andere doelstelling en richt zich dan ook vooral op de sluitendheid van de begroting en wat minder op onze indicatoren van de stresstest. De verplicht voorgeschreven paragraaf weerstandsvermogen, geeft onvoldoende integraal inzicht van het financiële beeld van de gemeente en de invulling ervan is sterk afhankelijk van keuzes die gemeenten maken ten aanzien van opvoeren van risico’s en de onderdelen die als weerstandscapaciteit worden aangemerkt. Met de stresstest kijken wij breder’, aldus Elsenaar.

 

Bij Deloitte willen ze overigens niet gezegd hebben dat de twee, provinciaal toezicht en stresstest, niet in één hand zouden kunnen worden uitgevoerd. ‘Onze test is als format prima in te breien in het provinciaal toezicht. Wij zouden daar zeer voor zijn, één model voor het hele land. Als gemeenten de cijfers en onderliggende informatie op orde hebben, is dat ook vrij makkelijk te doen. De basis-variant van de stresstest is met één week uit te voeren, een verdiepingsslag met bijvoorbeeld scenario’s bij de grootste risicoposten in het toekomstig financiële beeld kost 1 tot 2 weken extra’, zegt Elsenaar.

 

Van een verplichte invoering van de stresstest wil niemand bij Deloitte iets weten. ‘Dat moet een intrinsieke behoefte zijn vanuit een gemeente’, zegt Jussen. ‘Je zou het moeten willen.’ Het gevaar van verplichten is volgens hen dat je het hebt, maar er vervolgens niets mee doet. Dan dreigt het lot dat de weerstandsparagraaf beschoren is: die van een invuloefening. Jussen: ‘Daar zit niemand op te wachten.’