Zonder verbeeldingskracht geen vertrouwen in AI

Zonder verbeeldingskracht zal vertrouwen in AI niet toenemen

Recent publiceerde KPMG de Algoritme Vertrouwensmonitor 2023, een jaarlijkse rapportage over vertrouwen in algoritmes. De conclusies zijn helder en zorgwekkend: dat vertrouwen daalt gestaag, afgelopen jaar zelfs met 22% en vertrouwen over algoritmes bij uitvoeringsorganisaties al helemaal: de helft van alle Nederlanders denkt niet dat die er eerlijk en transparant mee omgaan.

Na het Toeslagenschandaal is dat natuurlijk geen verrassing. In de recente  deal over de Europese AI-verordening is gelukkig afgesproken dat er voor veel AI-gebruik moet worden uitgelegd hoe algoritmes tot besluiten komen. Dat is bemoedigend, maar die helderheid komt tegenstrijdig genoeg vaak tot stand via abstracte processen. Algoritmes zijn nou eenmaal complex, en hun impact meten in de grillige maatschappelijke context is dat al helemaal. Audits, impact assessments, standaarden: er ontstaat nu al een levendige industrie om transparantie via technische procedures handen en voeten te geven.

Die techniek staat voor niets, maar helaas ook voor niets aansprekends. Zelfs het uit het toeslagenschandaal voortvloeiende Algoritmeregister lijkt in de praktijk op een uit elkaar getrokken Excel-sheet met ambtelijke tekst. Die droge aanblik is vast geen onwil, maar toont wel aan dat het verhalen vertellen over AI voor een breder publiek notoir lastig is.

Dat wil zeggen: genuancéérde AI verhalen zijn moeilijk. Communicatie over AI lijdt namelijk aan wat Britse communicatiewetenschappers 'an AI story crisis' noemen. Daarin bestaan grofweg twee dominante narratieven: dat van een dystopische toekomst vol cyborgs die de mensheid bedreigen, of een utopische vergezicht waarin AI als onmisbare oplossing geldt voor zo’n beetje ieder maatschappelijk probleem.

Beide extremen hebben weinig te maken met de realiteit. Toch is deze AI 'mythologisering' volgens de Amerikaanse denker Jaron Larnier een krachtig wapen, omdat mensen nou eenmaal in krachtige verhalen geloven. Hij pleit daarom voor het inzetten van verbeeldingskracht om sterke verhalen te ontzenuwen. Creëer in de leegte van het genuanceerde midden realistische communicatie, waarbij de afstand tussen AI-impact en het echte leven van mensen zo klein mogelijk wordt.

In de praktijk vraagt dat om visie, verhalen en voorbeelden. De rijksoverheid werkt inmiddels aan een brede visie op generatieve AI, die binnenkort wordt verwacht. Die zou gepaard moeten gaan met toegankelijke uitleg en verhelderende animaties. Laat visueel zien op welke soort data algoritmes worden getraind, leg uit op welke punten belangrijke besluiten worden genomen en waarom en gebruik simpele scenario’s die laten zien waarom algoritme-inzet wel (of niet) beter is.

Maar het ontbreekt ook aan visie die verbeeldt hoe AI het echte leven beter maakt. Hoe ziet de zorg er straks uit, met meer tijd voor persoonlijke aandacht en menselijke interactie, als AI de administratie en wachtlijsten wegwerkt? Wat is er mogelijk in een vloeiende, persoonlijke dialoog tussen burgers en gemeenten, die ontstaat als AI de publieke dienstverlening versimpelt?

Als ons geloof in verhalen de zin en onzin van AI vertroebelt, moet diezelfde verbeeldingskracht juist worden ingezet om ze van elkaar te onderscheiden. Alleen dan win je vertrouwen voor AI, die op zoveel terreinen onmiskenbaar veel te bieden heeft.

Jochem de Groot is zelfstandig adviseur over strategische vraagstukken rond AI. Hij werkte eerder voor Buitenlandse Zaken, Microsoft en Philips.