VNG wil grip op digitale publieke ruimte vergroten

Met de Uitvoeringsagenda Digitale Grondrechten en Ethiek 2023-2026 vertaalt de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) de ambities op het gebied van publieke waarden en digitalisering in concrete doelen en te behalen resultaten. In januari 2022 legde de VNG de Agenda Digitale Grondrechten en Ethiek (DGE) vast. In de uitvoeringsagenda krijgen deze ambities handen en voeten. Dat moet onder andere leiden tot de volgende resultaten.

Algemene informatiewet

Het beschermen van digitale grondrechten gebeurt onder andere via wetten, maar de huidige informatiewetten, zoals de Wet Open Overheid (Woo) en de Archiefwet, zijn te versnipperd en kennen te weinig samenhang. Daarom werkt de VNG voor de lange termijn aan één algemene informatiewet, waarin die samenhang is geborgd. De focus van gemeenten ligt nu wat eenzijdig op privacy in plaats van op digitale grondrechten. Daar wil de VNG verandering in brengen, bijvoorbeeld door het kenniscentrum privacy door te ontwikkelen naar een kenniscentrum digitale grondrechten.

Implementatie EU-wetten

Een groot aantal Europese wetten met betrekking tot digitalisering is in aantocht, waarin de AI Act. Deze wetten zijn gepland om in 2025 in werking te treden. De VNG zet zich in om de belangen van de gemeenten bij deze wetten te beschermen, en vervolgens om gemeenten te ondersteunen bij de implementatie ervan. Zo komt er een EU-database waarin overheden hun AI-systemen moeten opnemen.

Digitale Raadsacademie

De VNG ontwikkelt een Digitale Raadsacademie, waar gemeenteraadsleden hoe kennis van het digitale domein kunnen bijspijkeren. Ook voor bestuurders en ambtenaren wordt educatief materiaal ontwikkeld.

Moresprudentie

In de toekomst kunnen gemeenten een tech-ethische commissie raadplegen voor hun digitaliseringsprojecten. Via een ‘ethische bijsluiter’ worden projecten van advies voorzien voor de gehele life cylce van het project. En op basis van casuïstiek ontstaat op den duur ‘moresprudentie’, standaarden voor morele keuzes.

Inkoopvoorwaarden

Zaken als moresprudentie en de Principes van de Digitale Samenleving zijn mooi, maar lastig bruikbaar in de praktijk. Daarom worden ze doorvertaald naar juridische producten, zoals inkoop- en subsidievoorwaarden. De bedoeling is dat deze overheidsbreed inzetbaar zijn.

Community

Omdat de inbedding van ethische principes bij de inzet van digitale middelen nog in de kinderschoenen staat, investeert de VNG ook in communityvorming. Via een Pleio-omgeving kunnen functionarissen gegevensbescherming (FG’s) en ambtenaren die zich bezighouden met ethische commissies van elkaar leren.

Achterliggende doelen

De beschreven resultaten zijn natuurlijk de beoogde uitkomst van een aantal gestelde doelen. De VNG wil allereerst dat gemeenten doorpakken met inwonersparticipatie, onder ander via digitale participatiemiddelen. Daarvoor is een dienstverlening nodig die toegankelijk, begrijpelijk en menselijk is. De inzet van technologie door gemeenten moet doelmatig en rechtmatig worden gedaan, op een manier waarbij de maatschappelijke opgave voorop staat.

Daarnaast moet de gemeentelijke organisatie zo zijn ingericht dat de juiste checks and balances bij de inzet van technologie zijn gegarandeerd. Dat vraagt om transparantie en het borgen van het ethisch perspectief, onder meer via de Code Goed Digitaal Openbaar Bestuur of de Impact Assessment Mensenrechten en Algoritmes (IAMA). Het vraagt ook om een sterke positie van controlerende organen zoals de gemeenteraad en de rekenkamer, en om interbestuurlijke samenwerking op het gebied van juridische kaders en toezicht.

Ten slotte moeten gemeenten grip hebben op hun positie ten opzichte van marktpartijen en de digitale publieke ruimte. Dit wil de VNG bereiken door samen te sturen op het borgen van publieke waarden via standaarden en inkoop- en subsidievoorwaarden. Ook vraagt het om interbestuurlijke samenwerking en samenwerking in EU-context om de publieke regie op de digitale ruimte te versterken.