‘Op naar de Ubergemeente’

Zij is kleiner, maar krachtiger en produceert met de helft minder mensen twee keer zoveel, vier keer zo goed. In 2005 schetsten drie adviseurs de elektronische overheid van 2015. Veel kwam uit, maar wel in een trager tempo. Hoe ziet de e-overheid er over tien jaar uit?

‘Beleg centrale regie voor de technische en organisatorische bouwstenen van de elektronische overheid. Een van de redenen dat Nederland het slecht doet op internationale ranglijsten is het gebrek aan leiderschap en centrale budgetten. Stroomlijn de chaos aan e-governementprojecten en -programma’s en verander de veelheid aan privacy-bepalingen die een beter functionerende overheid in de weg staan.’ Een ieder die de discussie rondom ict-projecten bij de overheid enigszins volgt, zal denken dat bovenstaande regels de conclusies zijn van de Tijdelijke commissie ict – ook wel bekend als de commissie-Elias.

Deze commissie onderzocht afgelopen najaar waarom automatiseringsprojecten bij de overheid vaak uit de hand lopen, zowel wat betreft de organisatie als de kosten. Niets is minder waar. Bovenstaande regels betreffen de conclusies van een drietal onafhankelijke adviseurs die in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken een perspectief schetsten hoe de elektronische overheid er in 2015 uit zou zijn. Zij schreven dit essay, met de titel ‘Beleef de onzichtbare overheid 2015’, tien jaar geleden, in 2005.

Kinderschoenen
De drie – professor Arre Zuurmond, hoogleraar ICT en de toekomst van het openbaar bestuur, Bert Mulder, lector IT en samenleving en trendwatcher/futurist Marcel Bullinga – doen in hun essay tal van voorspellingen die tien jaar later realiteit zijn geworden. Al staan veel van deze ontwikkelingen na een decennium nog steeds in de kinderschoenen. Betaling met een mobieltje, waarbij de factuur gelijktijdig in de eigen administratie is ingevoerd, een burgerportaal voor contact met de gemeente, integraal werkende wijkconsulenten met toegang tot de dossiers van personen – het staat er allemaal in. Maar ook zelfrijdende auto’s uitgerust met een black box die in geval van een ongeluk de hulpdiensten inschakelt. Vanaf 1 oktober 2015 worden deze zwarte dozen verplicht ingebouwd in nieuwe auto’s.

Maar niet alle toekomstvoorspellingen van de drie zijn uitgekomen. De adviseurs voorzagen dat de legitimiteit van het openbaar bestuur onder druk zou komen te staan door een groeiende vraag naar diensten en een dalende effectiviteit van beleid. In reactie daarop zou de overheid meer vanuit de leefwereld van mensen gaan werken dan vanuit de systeemwereld en digitaal volwassen burgers zouden zich ontwikkelen tot volwaardige partners van de overheid door gebruik te maken van digitale toepassingen die de overheid biedt. Een vrijwel onzichtbare overheid, klein en efficiënt. Geen verschuiving naar één loket, maar naar geen loket.

De centralisatie van overheidstaken werd echter een decentralisatie. In plaats van een onzichtbare centrale overheid is het beleid steeds meer komen te liggen bij een decentrale en meer zichtbare overheid. Verschuiving van systeemwereld naar leefwereld wordt weliswaar met de mond veel beleden, maar is eerder utopie dan realiteit. En die centrale regie, die de bouwstenen van de elektronische overheid zou moeten vormen en die een einde zou moeten maken aan de gefragmenteerde en tandeloze e-governementstrategie? Tien jaar later maakte het rapport van de commissie-Elias duidelijk dat er niets van is terechtgekomen.

Tegenkracht
Waarom is er op dat gebied zo weinig veranderd, terwijl deze inzichten in 2005 al zichtbaar en geboekstaafd waren? ‘Onze toekomstvisie klopt nog steeds’, zegt futurist Marcel Bullinga. ‘In grote lijnen zouden we dit rapport nu, tien jaar later, zo weer op tafel kunnen leggen. Wat we onderschat hebben is dat de krachten die gericht zijn op het tegengaan van de ontwikkelingen die we hebben beschreven, groter zijn dan de krachten die gericht zijn op versnellen en verbeteren.’

Dat is teleurstellend, vindt Bullinga. ‘Onze instituties vallen om. We hebben veertig jaar boven onze stand geleefd en over tien jaar is het Groningse gasgeld op. Blijkbaar moet de innovatie van buiten de overheid komen. Van de sociale start-ups en de nieuwe zorg-, energie- en krediet-coöperaties. Van een toeslagen- en subsidie-overheid gaan we naar een Doe-Het-Zelf overheid. Van Bijenkorf naar Hema, zeg maar’

Volgens Bullinga ontwikkelt de e-overheid zich met name langzaam omdat de drang tot toezicht, controle en handhaving zo sterk verankerd is in de werkprocessen, dat de overheid daar nauwelijks afscheid van kan nemen. ‘De overheid wil alles monitoren, controleren en aansturen. Als je daadwerkelijk een omslag wilt maken naar een dienstverlenende overheid, moet je dat los durven laten. Daar is ons idee van een onzichtbare overheid op gestoeld; een overheid als een global brein, een groot digitaal platform dat de burger in zijn zelfstandige rol faciliteert.’

Als voorbeelden noemt Bullinga Uber en Airbnb. Volgens de futurist heeft de overheid grote moeite met dergelijke diensten, omdat het niet lukt om als toezichthouder én handhaver op te treden. ‘Terwijl de essentie van dergelijke diensten juist is dat je dat als overheid niet hoeft. De burger zelf doet dat al. Die beoordeelt de chauffeur, de taxi, het verblijf in het vakantiehuis, de algehele dienstverlening, en deelt dat online met andere en potentiële gebruikers van deze diensten. Slechte beoordelingen zorgen ervoor dat het kaf van het koren wordt gescheiden, zonder overheidsingrijpen.’

Vergelijk dat met de terreinen waar de overheid wel geacht wordt het toezicht en de handhaving te organiseren: de banken, de woningcorporaties. Bullinga: ‘Het toezicht schiet tekort en de burger vertrouwt deze instituties niet meer. Honderd jaar taxiwet heeft er niet voor kunnen zorgen dat het goed loopt met het taxivervoer. Het blijft een bende. Uber kan dat wel, omdat de burger de toezichthouder is en de handhaving voortvloeit uit het systeem zelf. Geen handhavingsorganen, maar bronhandhaving, ingebakken in het systeem.’

Robotiseren
De overheid zou volgens Bullinga moeten functioneren als, zoals hij dat noemt, ‘Uber-gemeente’. ‘Heel veel ambtelijke zaken, vergunningverlening bijvoorbeeld, zou je kunnen robotiseren. Stel dat 80 procent van het werk van een ambtenaar uit herhalende activiteiten bestaat. Iedere herhalende activiteit is op den duur te automatiseren en daarmee te verbeteren. De ambtenaar van de toekomst is een robot.’

Bullinga wijst op de vergunning die verstrekt is aan de bestuurder van de Monstertruck die in Haaksbergen op het publiek inreed. ‘Het feit dat de man al een veroordeling achter de rug had is in de hele papierzee van de vergunningaanvraag niet naar voren gekomen. Door het automatiseren van vergunningaanvragen hoeft de ambtenaar alleen die zaken waarbij de vergunning niet automatisch wordt verleend, nader te bekijken. Dat verhoogt de kwaliteit van de vergunningverlening.’

Loopt een gerobotiseerde overheid niet de kans een onpersoonlijke overheid te worden? ‘Integendeel’, zegt Bullinga. ‘Hoe meer routinematig werk geautomatiseerd wordt, hoe meer tijd er overblijft voor zaken waar menselijke ingrepen bij nodig zijn. Ik daag iedereen uit om zijn eigen baan onder de loep te nemen en te kijken welke taken herhalende handelingen zijn en bij welke taken menselijk handelen van belang is. Stel dat viervijfde van het werk van de gemiddelde werknemer kan worden gerobotiseerd. Dan is je toekomstige baan de 20 procent die overblijft.’

Wel gerealiseerde voorspellingen
• Digitale burgerportalen en zorgdashboards
• Wijkconsulenten met toegang tot integrale digitale cliëntdossiers
• Blackbox in auto’s
• Snuffelpalen meten samenstelling lucht bij rampen
• Slimme koppeling van bestanden voor integrale dienstverlening en fraudebestrijding
• Digitale betalingssystemen voor burger gekoppeld aan financiële administratie
• Kaartgebaseerde systemen vormen de basis voor commerciële en niet commerciële ‘location based services’

Niet gerealiseerde voorspellingen
• Centrale regie voor elektronische overheid
• Stroomlijning van chaos e-govern - ment projecten en programma’s
• Overheid schakelt van systeemwereld naar leefwereld van burger
• Persoonlijke digitale systemen van burger worden verweven met die van bedrijven en overheden
• Overheid wordt fysiek onzichtbaar, maar door digitale aanwezigheid sterker beleefd
• Overheid halveert, effectiviteit vier maal groter