Leer van 'de zwerm'

Aan de top van de apenrots zit het meest dominante mannetje. Hij laat zijn voetvolk voor zich werken, en brult af en toe wat bevelen in hun richting. De onderdanen doen allemaal hun best om het hem naar de zin te maken, in de hoop dat dit een hoger plaatsje op de rots oplevert. En wie dat spel niet wil spelen, kan beter op zoek naar een andere rots. Immers: de wil van het alfa-mannetje is wet.

Ziehier de wijze waarop klassieke organisaties zijn ingericht. Ouderwets? Jazeker. Verleden tijd? Nog niet. Maar dat gaat veranderen, als het aan massapsycholoog Jaap van Ginneken ligt. In zijn onlangs gepubliceerde boek ‘De kracht van de zwerm’ betoogt hij dat de hiërarchische organisatie niet alleen achterhaald is, maar ook een stuk minder productief. "We verlaten ons nu veel te veel op hiërarchie, altijd en overal. Bijvoorbeeld ook bij innovaties die van bovenaf door de strot van de organisatie geperst worden, als bij een eend die wordt volgestouwd voor een vette lever. In zwermen vogels blijken actieve minderheden met net een klein beetje meer ervaring of vaardigheid een onzichtbare sturende rol te spelen."

Ganzen
Van Ginneken trekt de vergelijking met de vogeltrek, van ganzen in V-vorm of van een zwerm spreeuwen. "Vroeger dachten we dat de sterksten per se voorop gingen, maar dat blijkt maar zeer ten dele waar. Als vogels van koers veranderen, komen er anderen op kop, en die blijven daar ook. Iedereen heeft het in zich om onder bepaalde omstandigheden, en in bepaalde rollen, het voortouw te nemen. We moeten mensen dus op een veel breder scala van capaciteiten leren aanspreken."

Een crisis is daarvoor bij uitstek geschikt, zegt Van Ginneken. Hij omschrijft een natuurfilm waarin een mierenhoop onder water komt te staan. "Ze dreigen allemaal te verzuipen, dus er moet snel iets gebeuren. De mieren slaan letterlijk de armpjes in elkaar om samen te watertrappelen. De baby’s worden onderop gegooid, want die zijn vet en dat drijft goed. Een crisis zet massa’s in beweging, dwingt ze als het ware te innoveren."

Kwaliteiten
Zelfsturing binnen organisaties gaat dan ook in beginsel vanzelf, vervolgt Van Ginneken. "Maar je kunt ook proberen om mensen binnen de organisatie bewust te maken van de mogelijkheden die zelfsturing biedt. Als manager kun je kijken hoe kwaliteiten verdeeld liggen, elkaar aanvullen of in de weg zitten. En proberen met marginale micro-interventies het proces te optimaliseren en te monitoren." Door mensen zelf hun werktijden te laten bepalen bijvoorbeeld. Een ander instrument om zelfsturing te bevorderen is de zelf-evaluatie. In plaats van als manager eens in de zoveel tijd functioneringsgesprekken te voeren, kun je dergelijke evaluatie-momenten ook aan werknemers zelf overlaten. "Natuurlijk moet je dat wel marginaal toetsen en eventueel corrigeren. Maar een klein duwtje hier en daar is vaak al voldoende."

Zelf werktijden bepalen, een kleine minderheid de organisatie in beweging laten zetten: communicatietechnologie kan daar een handig hulpmiddel bij zijn. Mobiele telefoon, skype, email, twitter, en ga zo maar door. Toch hebben al die communicatiemogelijkheden ook nadelen, vindt Van Ginneken. "Richard Farson beschrijft de paradox mooi in ‘Management of the absurd’: hoe meer je communiceert, hoe minder je communiceert. Het gevaar is dat het allemaal steeds meer ruis oplevert, die de echte communicatiepoging juist trivialiseert en smoort."

Een goed voorbeeld daar van is het cc’en in emails, vervolgt hij. Je wordt gebombardeerd met emails en berichten met informatie waar je vaak helemaal niet direct mee te maken hebt. Een informatie-overload dus. "Iedere vooruitgang is tevens een achteruitgang. Mensen zijn tegenwoordig zonder TomTom niet meer in staat om op een kaart en met verkeersborden de weg te vinden. Vervolgens bellen ze met hun mobieltje: ‘ik sta nu hier, waar moet ik heen?’ Veel mensen dobberen gedachteloos mee op de innovatiestroom met steeds nieuwe gadgets. Gedachteloos gekwetter wordt dan steeds meer de norm. Ik probeer het gebruik van communicatiemedia door mijzelf tot een optimaal minimum te beperken: anders word je stuurloos en kom je nooit meer ergens aan toe."

Marlise Hamaker