IT-politicus van het Jaar neemt afscheid met dubbel gevoel

Als staatssecretaris van Digitale Zaken moest Alexandra van Huffelen (55) in 2023 vaak met forse kritiek dealen, maar nu haar periode er nagenoeg zeker op zit oogt ze ook waardering onder IT’ers. De IT-politicus van het Jaar 2023 hoopt dat er in een volgend kabinet geen staatssecretaris, maar een minister voor Digitalisering komt. ‘We moeten niet naïef zijn over de risico’s van deze technologie', zo vertelt ze aan AG Connect.

Gefeliciteerd met de titel IT-politicus van het Jaar 2023. U werd door IT’ers onder meer gewaardeerd voor uw plannen om cookies aan te pakken en uw kritische houding tegenover techreuzen. Hoe blij bent u met deze verkiezing?

'Dat is natuurlijk een hele eer, heel leuk en fijn. Al heeft natuurlijk ook iets te maken met het feit dat er hier op het ministerie een groot team volop aan het werk is geweest met het onderwerp digitalisering en aanverwante onderwerpen. Het is een mooie erkenning voor al het werk.'

Wat heeft u eigenlijk met IT?  

 'Het is min of meer meegegroeid in mijn leven. Ooit begon het op de middelbare school met een cursus BASIC programmeren en in mijn studententijd werd het steeds meer een onderwerp. Ik ben van een generatie die -anders dan de huidige generaties- niet is opgevoed met technologie. Ik kreeg mijn eerste mobiele telefoon ook pas toen ik ergens in de dertig was. Toch ben ik al langer met IT en de overheid bezig. In Leiden studeerde ik bestuurskunde en tijdens een uitwisseling met Denemarken volgde ik vakken die te maken hadden met de relatie tussen de overheid en ‘informatisering’ zoals dat toen nog heette. Ik las toen ik bij een uitwisseling met Denemarken vakken volgde op dit vlak, het proefschrift van Paul Frissen, die vervolgens hoogleraar werd, en het boeide mij toen enorm. In de banen die ik daarna heb gehad, kwam het onderwerp altijd terug. Als directeur bij het Gemeente Vervoerbedrijf (GVB) van Amsterdam ging het in feite ook over grote IT-projecten. De aanleg van de Noord-Zuidlijn, bijvoorbeeld. Het grootste deel van de infrastructuur werd gevormd door treinbeveiligingssystemen. IT werd gedurende mijn loopbaan een steeds groter en belangrijker onderdeel van het werk.'  

Hoe belangrijk is het dat er genoeg kennis is over IT in de politiek?

'Ik ben super blij met de commissie Digitale Zaken en dat er besloten is om deze commissie ook na de verkiezingen te houden. Het is fijn dat er mensen inzitten die al veel verstand hebben van digitalisering en goed bijblijven door zich verder te scholen en te ontwikkelen via onder meer technische briefings. Het houdt de discussies goed, scherp en interessant.'

De afgelopen jaren werkte u als staatssecretaris voor Digitalisering. De kans dat u terugkeert in deze rol is met de afrondende formatie van het nieuwe kabinet nihil. Met welk gevoel kijkt u naar uw naderende afscheid?

'Met een dubbel gevoel. Aan de ene kant vind ik het ik ontzettend fijn dat ik hieraan heb kunnen werken, aan de andere kant hoop ik vooral dat mijn functie in een nieuw kabinet terugkomt. Deze is ontzettend hard nodig. Digitalisering is een ongelooflijk belangrijk onderwerp in ons dagelijks leven, dat met komst van onder meer generatieve AI en alle risico’s van dien alleen maar toeneemt. Er moet vanuit de regering iemand zijn die technologische ontwikkelingen in de gaten houdt, beleid maakt om ervoor te zorgen dat we niet te afhankelijk worden van anderen en dat we in Europa, samen met andere landen, gezamenlijk technologie weten te reguleren, zoals we dat nu doen met onder meer de AI Act, de Digital Services Act en de Digital Markets Act. Iets wat als land alleen niet lukt.'

Hoe belangrijk is het dat uw functie terugkeert?

'Mijn pleidooi is dat er in plaats van een staatssecretaris nu een minister voor Digitalisering komt. Ik zou graag zien dat we in de komende jaren bij bijvoorbeeld zaken als cybersecurity, het inkopen van IT, en het inrichten van informatiehuishoudingen hetzelfde ‘systeem’ aanhouden als we nu doen met overheidsfinanciën. Dankzij het invoeren van een Comptabiliteitswet werd het voor ministeries niet lang mogelijk om zelf bankrekeningen te openen en geld te lenen. Zo’n systeem zou voor keuzes maken over digitalisering ook een uitkomst zijn. Want het is onverstandig om dit ‘ieder voor zich’ te doen. Zeker nu de bedreigingen en risico’s hierbij zo groot zijn. Niet voor niets vragen gemeenten om handreikingen en tools, maar ook om hulp om het geregeld te krijgen.; we moeten het met elkaar doen, omdat je dan veiliger bent.'

Gemeenten hebben vaak weinig middelen, maar veel op hun bordje als het gaat om cybersecurity. Moet het nieuwe kabinet hiermee aan de slag?

'De beveiliging van gemeentelijke systemen is een groot vraagstuk, onder andere als gevolg van geopolitieke ontwikkelingen en cybercrime. Ze werken aan de implementatie van de securityrichtlijn NIS2, die we in Europa hebben afgesproken. Samenwerking en onderlinge afspraken maakt gemeenten sterker, maar dit zal niet vanzelf gaan, vanwege de cultuur of gevestigde belangen wellicht. Daarom moet je bevoegdheid op dit gebied goed regelen. Een minister die op basis van de wensen en behoeftes van iedereen een systeem voorstelt en samenwerkt bij de implementatie. Wanneer organisaties van ons alleen handreikingen en richtlijnen krijgen, merk je toch dat dit voor de meest cruciale zaken suboptimaal werkt. Ik hoop dat een volgend kabinet hierover gaat nadenken.'

U stopte in 2023 ook met X (voorheen Twitter). Mist u het al?

'Ik weet natuurlijk niet precies wat ik heb gemist, maar ik denk dat mijn informatie uit andere platforms voldoende is. Ik ben gestopt vanwege het beleid van de eigenaar, Elon Musk. Hij wil niet voldoen aan Europese regels. Andere platforms voldoen er ook nog lang niet aan, maar zijn wel bezig om hieraan te gaan voldoen. De Europese Commissie is gelukkig stevig bezig om op basis van nieuwe wetgeving zoals de Digital Service Act te handhaven bij TikTok, Facebook en andere techreuzen die niet aan onze regels voldoen. Ik ben daar groot voorstander van. Wanneer een platform stelt niet te willen voldoen, dan ben ik er zelf ook echt klaar mee. We zijn inmiddels bezig om in het kader van strategische autonomie na te denken over alternatieven als Mastodon, waar nog niet zoveel mensen op zitten. Ik hoop wel dat snel meer de overstap maken.'

Overheden gebruiken ook clouddiensten en e-mail van Amerikaanse techreuzen. Gaat het wat u betreft snel genoeg om ons als Nederland en Europa zijnde ervan los te maken?

'Ik denk dat de behoefte aan een alternatief heel groot is en wij proberen dit ook te stimuleren. Het is onderdeel van ons werkprogramma om niet te afhankelijk te worden van een paar techreuzen die voor ons bepalen hoe de digitale wereld eruitziet. We kunnen daar als overheid met een aanzienlijke omvang een rol in spelen met onze inkoopkracht. Bijvoorbeeld met het Rijk besluiten om een Europese cloud te gebruiken of een Europees bedrijf in te schakelen.'

Toch duurt het behoorlijk lang voordat eindelijk de stekker wordt getrokken uit de overheidspagina’s op Facebook, waarbij de AP grote privacy risico’s heeft aangewezen.

'Wij zijn de overheid en dat betekent dat we dingen zorgvuldig doen. In het geval van Meta en Facebook vooral hebben we heel zuiver gekeken naar ons gebruik als overheid van dit platform, we vinden dat het kanaal dat goed werkt omdat veel mensen het gebruiken. Dankzij een privacy onderzoek (DPIA) kwamen we erachter dat we niet goed weten wat er gebeurt met de gegevens van mensen die er actief zijn. En dat leidde ertoe dat we vragen hebben gesteld aan het moederbedrijf Meta.  Maar het is niet zo dat als we morgen de antwoorden niet hebben, we gelijk de stekker eruit trekken. Ik wil uiteindelijk zo snel mogelijk, uiterlijk voor het zomerreces, duidelijkheid van Meta hoe ze tegemoetkomen aan onze zorgen. Anders zijn we genoodzaakt, in lijn met het advies van de AP, te stoppen met onze activiteiten op Facebook Pages. En dat zou ik jammer vinden want ik wil juist heel graag dat mensen de producten en diensten kunnen gebruiken die ze zelf fijn vinden, mits dat veilig gebeurt. Het liefst zou ik zeker weten dat morgen iedereen voldoet aan de Digital Service Act, de Digital Markets act, de AI Act, enzovoorts, maar ik weet ook dat regelgeving altijd tijd kost. Zou ik het sneller willen? Ja, natuurlijk. Is dat realistisch? Nou, niet altijd helaas, maar we werken eraan.'

In 2023 kreeg u ook kritiek, bijvoorbeeld in het IT-manifest van Alexander Klöpping en in de Tweede Kamer over de Europese digitale identiteit. Hoe moeilijk is het om uw werk te doen wanneer veel mensen het anders willen doen?

'Op een plek als deze dan heb je altijd te maken met kritiek. Dat is onderdeel van democratie en dat hoort er gewoon bij. Juist daarom is het belangrijk om vanuit het kabinet goed na te denken over waar we naartoe willen en wat we belangrijk vinden, terwijl we ook goed willen blijven luisteren naar de kritiek. Rondom de Europese ID-wallet hebben we daar heel goed naar geluisterd en hebben we waar nodig aangepast. Ook rondom het IT-manifest. Daarin worden enkele punten genoemd waar we al werken, bijvoorbeeld de omgang met legacy en het aantrekken van voldoende goede IT’ers.'

Bent u niet bang dat Europese digitale zaken uiteindelijk stil komen te liggen in een nieuw kabinet? Een meerderheid wilde dat Nederland niet instemde met het voorstel voor de Europese digitale identiteit.

'In dit geval ging het om een Europese verordening, dus die blijft staan, ongeacht wat een nieuw kabinet gaat doen. Verder hoop ik natuurlijk niet dat soortgelijke Europese besluiten stil komen te liggen. De digitale wereld verandert, wordt steeds sneller en intensiever. We willen in Europa de vruchten ervan plukken en tegelijkertijd onszelf beschermen waar onze waarden worden bedreigd. Dat kan gaan over democratie, transparantie en over non-discriminatie. Een nieuwe regering kan hier uiteindelijk een nieuwe koers gaan varen. Ik hoop vooral dat we doorgaan met nadenken over onze strategische digitale autonomie. Die is belangrijk nu de wereldwijde geopolitieke situatie is veranderd met onder meer de situatie in Oekraïne.'  

U kreeg de handen op elkaar van de Amerikaanse pers voor kritische noot over Microsoft en de omgang met generatieve AI tijdens Asia Tech X Singapore. In hoeverre zijn uw zorgen hierover gegroeid?

'Ik zie nog steeds de kansen van AI, maar ik maak mij hier zeker druk over, omdat de huidige modellen voor generatieve AI gewoon van het web geplukt kunnen worden en grotendeels onbetrouwbaar zijn. Dat levert onbetrouwbare informatie op en maakt enge dingen mogelijk zoals het genereren van deepfakes en klonen van stemmen. Mijn grote zorg is dat we te naïef zijn en dat we er net zo makkelijk over denken als cookies op internet, waardoor zeer persoonlijke gegevens worden doorverkocht en onze veiligheid in het geding is. Bedrijven ontwikkelen bewust technologie met een verslavend karakter en willen ons voor hun verdienmodel zo lang mogelijk naar filmpjes laten kijken. We moeten niet naïef zijn over wat deze ontwikkeling kapot kan maken in de samenleving.'