Gemeenten negeren interne toezichthouders

In vertrouwelijke adviezen laten interne toezichthouders zich regelmatig kritisch uit over de methode van de Landelijke Stuurgroep Interventieteams, maar daar trekken gemeenten zich weinig van aan. Dat blijkt uit documenten die Follow the Money en Lighthouse Reports hebben opgevraagd.

Risicosignalen delen

In de Landelijke Stuurgroep Interventieteams (LSI) delen gemeenten, de Belastingdienst, de politie, het UWV, de SVB, de Arbeidsinspectie en de IND informatie en ‘risicosignalen’ over verdachte adressen en inwoners. Meestal vinden deze projecten in arme wijken plaats en zijn ze gericht op het opsporen van fraude. Sinds 2003 zijn er meer dan tweehonderd LSI-projecten geweest, blijkt uit een overzicht van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Rechten burgers in het geding

De manier waarop de LSI te werk gaan, staat op gespannen voet met de privacywet AVG. In documenten die de onderzoeksjournalistiekcollectieven Follow the Money en Lighthouse Reports met een beroep op de Wet open overheid (Woo) bij gemeenten en landelijke overheden hebben opgevraagd, waarschuwen interne privacytoezichthouders dat de methode te ver gaat. Rechten en vrijheden van burgers zijn in het geding, schrijven ze.

SyRI

LSI-projecten stonden al in een slecht daglicht door Systeem Risico Indicatie (SyRI), dat door de rechter werd verboden. Eind vorig jaar bleek uit onderzoek van Lighthouse Reports en het onderzoeksjournalistieke programma Argos dat binnen LSI-projecten nog altijd op grote schaal gebruik wordt gemaakt van risicoprofilering.

Kritische adviezen

Uit het onderzoek van FTM en Lighthouse Reports blijkt nu dat interne toezichthouders daarbij regelmatig kritische geluiden laten horen. In het geval van de Belastingdienst was dat reden om zich in 2021 terug te trekken uit de LSI. Gemeenten trokken zich aanzienlijk minder aan van de zorgen die in interne adviezen werden geuit. 

Vooronderstelling bevestigen

De functionaris gegevensbescherming (FG) van Papendrecht waarschuwde in een advies voor de gevolgen van een LSI-project in de armere wijk Kraaihoek. ‘Voorkomen moet worden dat het een risico is tot een kwetsbare groep of een bepaalde wijk te horen,’ aldus het advies.

De functionaris stelde verder dat er fraude zal worden gevonden omdat ernaar wordt gezocht. Dat leidde tot de waarschuwing: ‘We zullen onszelf verder bevestigd zien in de veronderstelling dat in ‘arme achterstandswijken’ meer fraude plaatsvindt. Gestreefd zou moeten worden naar een fraudebestrijdingsprogramma waarin evenwicht is in de verschillende bevolkingsgroepen en wijken die worden onderzocht.’

Geen wettelijke grondslag

In een interne privacy-analyse in Gouda werd ‘aantasting van de menselijke waardigheid’ ingeschat als een ‘substantieel risico van het project’. En in Venlo gaf de FG een negatief advies over een LSI-project dat zich richt op arbeidsmigranten. ‘De wettelijke grondslag ontbreekt, de doelbinding, noodzaak en evenredigheid zijn niet voldoende geborgd [...] en ook de overige risico’s voor de rechten en vrijheden van kwetsbare betrokkenen zijn onvoldoende weggenomen,’ aldus de FG.

Projecten gingen door

De projecten in Papendrecht, Gouda en Venlo gingen desondanks door. In Venlo was dit een politieke afweging, laat de gemeente weten aan dagblad De Limburger, een samenwerkingspartner van de onderzoeksjournalisten. Papendrecht laat weten ‘mitigerende maatregelen’ te hebben genomen. Gouda reageerde niet op vragen van FTM.

Kerkrade stopte wel

In Kerkrade waren vragen van De Limburger naar aanleiding van een van de Woo-verzoeken aanleiding om een LSI-project in april acuut te stoppen. Ook hier had de FG vastgesteld dat een wettelijke basis voor de aanpak ontbrak.