Paniek om Digital Decade

Digitale transformatie afdwingen

Eigenlijk is dat precies wat de Europese Commissie voor ogen staat: een digitale transformatie afdwingen door in korte tijd een heleboel wetten op uiteenlopende, maar gerelateerde terreinen als kunstmatige intelligentie, databeheer, cybersecurity en digitale identiteiten uit te vaardigen die alleen in samenhang en transitie kunnen worden geïmplementeerd. In 2030 moet de Digital Decade gerealiseerd zijn: een digitaal soeverein Europa dat mensgericht, duurzaam, inclusief en welvarend is. Richtinggevend is het Digitaal Kompas, dat voorziet in digitaal vaardige burgers en hooggekwalificeerde professionals; een veilige en duurzame digitale infrastructuur; en een digitaal transformatie van bedrijven en overheidsdiensten. De dertien wetten die uiterlijk in 2026 geïmplementeerd moeten zijn, vormen het wettelijk kader.

Proactieve aanpak VNG

Jonas Onland is programmaleider digitalisering in Europa bij de VNG en medeverantwoordelijk voor de impact-analyse ‘Samenhang Europese digitale wetgeving’. Door de impact van de AVG werd gemeenteland indertijd min of meer overvallen. Dat was eens maar nooit meer: vandaar nu een proactieve aanpak vanuit de VNG. ‘Het doel van de impact-analyse is zorgen voor overzicht en daarmee bewustwording. De dertien wetten zijn allemaal op zich van een vergelijkbare omvang als de AVG: wat er op de gemeenten afkomt is enorm! Tegelijkertijd staan die richtlijnen en verordeningen allemaal met elkaar in relatie. Ze kunnen dan ook alleen in samenhang worden aangepakt. Dat moet uiteindelijk leiden tot de inrichting van een goede, digitale infrastructuur volgens de Europese waarden.’

Meer dan vinkjes zetten

André Huykman, gemeentesecretaris in Zoetermeer, ziet de bui al hangen. ‘Gemeenten hebben er vier jaar over gedaan om de AVG onder de knie te krijgen. Even door de oogharen bezien: er komt nu factor 4 op ons af. En daar krijgen we ook nog minder tijd voor. Dat gaan heel wat gemeenten niet trekken.’

Huykman staat wel degelijk positief tegenover de Europese digitale wetgeving. ‘Ik ben flink sceptisch geweest over Europese samenwerking, maar dat is echt omgeslagen door alles wat Brussel op het vlak van ICT heeft gedaan en aan het doen is. Mijn aarzeling bij de nieuwe wetgeving gaat vooral over de veelheid en de complexiteit van de invoering. Het risico is dat we het daardoor vooral vinkjes gaan zetten in plaats van echt veranderen.’

Analyse complexiteit

Het VNG-rapport brengt die veelheid en complexiteit in kaart. De wetten hebben impact op beveiliging en privacy, op de interne en externe communicatie, op organisatie en bestuur, op toezicht en handhaving, op het personeelsbestand, op de processen, juridische zaken en – natuurlijk – op de informatievoorziening. Een heuse transformatie van de gemeentelijke organisatie waarbij het sociale, het fysieke, het digitale en de bedrijfsvoering samenkomen en integraal worden aangestuurd en uitgevoerd, is noodzakelijk volgens de analyse. Daar komt bij dat de gemeenten hiervoor deels afhankelijk zijn van landelijke voorzieningen en dat de rollen en verantwoordelijkheden – denk aan toezicht bijvoorbeeld – nog lang niet allemaal zijn belegd.

Trainingen, toolbox en gestandaardiseerde producten

Natuurlijk wordt de gemeenten vanuit verschillende kanten de helpende hand toegestoken. Brussel ontwikkelt trainingen en komt straks met de opzet voor een Digital Readiness Assessment die moet landen in een Toolbox, en de VNG werkt aan een menukaart met gestandaardiseerde producten die publiek-privaat tot stand moet komen zodat niet iedere gemeente zelf opnieuw het wiel hoeft uit te vinden.

Gemeenten moeten het toch vooral zelf doen

‘De gemeenten zijn uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor de implementatie,’ zegt Onland. ‘Dat vraagt digitaal leiderschap; van de burgemeester, die over veiligheid en dus cybersecurity gaat, van de gemeentesecretaris die zijn directies aanstuurt en inspireert.’

Moeizaam urgentie overbrengen

De gemeentesecretaris van Zoetermeer heeft er een zwaar hoofd in. ‘Voor mij is digitalisering een van de grote prioriteiten: als uitdaging en als kans. Maar ik merk dat er maar weinig mensen zijn die het geheel in samenhang kunnen zien’, zegt Huykman. ‘Bovendien lukt het maar heel moeizaam om digitalisering op de bestuurlijke agenda te krijgen. We hebben recent tijdens een bijeenkomst geprobeerd om de gemeenteraad uit te leggen dat digitalisering meer is dan bedrijfsvoering; dat die ook een politieke component heeft. Maar dat gaat pas lukken als er iets misgaat, vrees ik. Ze schrokken alleen even op toen ik vertelde dat Antwerpen misschien wel 70 miljoen euro schade lijdt door ransomware.’

'Alert! Alert!'

Ook in de gemeente Den Haag is het moeizaam om de organisatie te overtuigen van de urgentie, zegt Evelyn Leiva Deantonio, die zich als beleids­adviseur bezig houdt met Europese wet- en regelgeving op gebied van digitalisering. ‘Het VNG-rapport is een groot uitroepteken: ‘Alert! Alert! Hier moeten we mee aan de slag’. Maar het is de vraag of het op het juiste moment op het juiste bureau komt en of er ook naar gehandeld gaat worden. Het bewustzijn is er nog niet bij iedereen.

Geen taken zonder knaken! 

André Huykman haalt een afspraak aan tussen de VNG en het Rijk: ‘Geen taken zonder knaken. Naar aanleiding van het drama rond de jeugdzorg en de decentralisaties hebben de gemeenten gezegd dat ze geen nieuwe taken willen als daar geen middelen tegenover staan. Ik heb niet gezien dat hier een doorvertaling is gemaakt naar het gemeentefonds. Ook als het om de benodigde menskracht gaat wordt het spannend.’

Tot eind 2026 zal er inderdaad een flink bedrag gemoeid zijn met de implementatie, weet ook Jonas Onland. ‘Hoeveel is nu nog moeilijk in te schatten. Er worden bedragen genoemd die kunnen oplopen tot over een miljard, maar ik denk dat dat lager uit zal vallen. Ook al omdat er al flink geïnvesteerd wordt, bijvoorbeeld in het kader van de GDI. Een deel zal ‘oud voor nieuw’ zijn: investeringen die toch al gedaan moesten worden. Je moet nadenken hoe die budgetten te alloceren. Daarbij: er komt ook nog dekking van uit Europa die je slim moet inzetten. Voor het overige moeten we met een fatsoenlijke onderbouwing bij het kabinet aankloppen. De echte uitdaging is de implementatie.’ Maar medefinanciering vanuit het Rijk is een randvoorwaarde, stelt ook de analyse van VNG.

De volledige versie van dit artikel werd eerder gepubliceerd op iBestuur.