Digitale Rijksbouwmeester

NORA, de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur1, is vooral bedoeld om de samenhang tussen de relatief onafhankelijke overheidsorganisaties te optimaliseren en de organisatieoverschrijdende ketens te borgen. Het zal duidelijk zijn dat een dergelijke architectuur dient te worden gecoördineerd en beheerd. Meestal benoemen we voor deze functie een Chief Architect, maar in dit geval geef ik de voorkeur aan de titel ‘Digitale Rijksbouwmeester’. Reeds in 2004 poneerde ik middels stelling tien van mijn tweede inaugurele rede dat het tijd werd voor een functionaris die voor de digitale Nederlandse samenleving een soortgelijke taak krijgt als de Rijksbouwmeester voor de fysieke wereld2. Sinds mijn introductie van deze functieaanduiding is er veel discussie gevoerd of dit wel de juiste benaming zou zijn, maar ‘Digitale Rijksbouwmeester’ is een titel die door de man in de straat begrepen kan worden. Onze samenleving wordt immers steeds digitaler en daar is een Rijksbouwmeester voor nodig!

Inmiddels is het al bijna vijf jaar later en de IT- en IT-gerelateerde problemen bij verschillende (semi-) overheidsinstellingen lijken groter en groter te worden. De digitale verkrotting is op een aantal plaatsen al zo ver gevorderd dat de gevolgen zelfs in de Tweede Kamer worden opgemerkt en zeer regelmatig voorpaginanieuws zijn in de landelijke dagbladen.
Al in de vorige versie van NORA staat het belangrijke architectuurprincipe ‘de overheid vraagt niet naar de bekende weg’. Een uiterst burgervriendelijk voornemen dat echter zeer moeilijk integraal zal zijn te realiseren gezien de verwevenheid van de relatief onafhankelijke overheidsorganisaties. Dit vereist daarom een centrale regisseur – de Digitale Rijksbouwmeester – hetgeen tegenstrijdig lijkt te zijn met de grote mate van vrijblijvendheid die bij de implementatie van de NORA is toegestaan.

Mede door adviezen van de Algemene Rekenkamer wordt het langzamerhand volledig geaccepteerd dat elke overheidsorganisatie een CIO krijgt. Gelukkig zien we ook dat de meeste CIO’s zich laten assisteren door een Chief Architect. Een CIO is immers een manager, en zonder een vakbekwame architect als rechterhand kan hij moeilijk richting bepalen in deze dynamische tijd.

Overkoepelend
Gezien de huidige structuur van de overheid3 lijkt een overkoepelende CIO vooralsnog niet haalbaar. Maar om te borgen dat de CIO’s in de verschillende overheidsorganisaties redelijk zelfstandig en met hun eigen dynamiek hun beleid kunnen uitvoeren, is een overall architectuur absoluut noodzakelijk. Voor het implementeren daarvan is slagvaardigheid nodig, alleen het laten opstellen van een NORA is niet voldoende. Niets gaat vanzelf en veranderingen kosten veel tijd en geld4. Er dient daarom een overall Chief Architect te worden benoemd bij de digitalisering van de overheid, ofwel in bovenstaande terminologie een Digitale Rijksbouwmeester met grotere bevoegdheden dan de Fysieke Rijksbouwmeester. Mijn voorkeur zou zijn een staatssecretaris of PSG bij het ministerie van Algemene Zaken. Daardoor kan de minister-president ook daadwerkelijk tonen dat het menens is met de digitalisering van de Nederlandse samenleving. Deze Digitale Rijksbouwmeester5, een mix van architect en dirigent, zal een duidelijke inspirerende visie moeten hebben op een goed functionerende, rechtvaardige digitale samenleving met gelijke ontplooiingskansen voor alle inwoners.

Interessante vraag: aan wie dient die Digitale Rijksbouwmeester allemaal verantwoording af te leggen? Per slot van rekening is een leefbare digitale samenleving de verantwoordelijkheid van de gehele overheid, waarbij de burgers en het bedrijfsleven de belangrijkste stakeholders zijn. Het gevaar ligt op de loer dat de Digitale Rijksbouwmeester vooral zal redeneren vanuit de overheid, dus zal suboptimaliseren op wat voor de overheid de beste oplossing zal zijn. Wat voor de overheid het beste is, hoeft nog niet voor de samenleving het beste te zijn.
Een Digitale Rijksbouwmeester wordt trouwens pas serieus genomen als hij actief participeert bij de strategische discussies over bestuurlijke vereenvoudiging van de overheid. De relatie tussen strategie en architectuur ligt immers in het spanningsveld van ‘willen’ en ‘kunnen’, waarover de architect de noodzakelijke kennis kan inbrengen.

Persoonlijk droom ik nog steeds6 over een slanke, flexibele, burgervriendelijke, voorwaardenscheppende overheid, voor mijn kleinkinderen7. Dit kan alleen worden gerealiseerd door een verregaande IT-enabling van de overheid en de gehele samenleving. Een integrale, uitgebalanceerde overheidsarchitectuur is een absolute noodzaak om een dergelijke overheid ordentelijk te laten ontstaan.
Met een paar praktische architecten onder leiding van een Digitale Rijksbouwmeester is daar een bruikbare schets voor te maken. Het transformatiepad zal moeilijk zijn en vraagt veel ruggengraat van de opdrachtgever(s).

Mijn pleidooi voor een Digitale Rijksbouwmeester dringt na vijf jaar nog steeds niet door bij de politieke/ambtelijke top. Wellicht zou ik met Cato8 als lichtend voorbeeld elke toespraak en lezing voor de overheid moeten afsluiten met de dringende oproep: ‘Overigens ben ik van mening dat een Digitale Rijksbouwmeester dient te worden aangesteld’.

• Gepubliceerd in licht verkorte vorm in de Automatisering Gids, 19 juni 2009, nummer 25/26, pagina 26.

dr. Daan Rijsenbrij is principal architect in de Digitale Wereld & personal IT-coach. Zie ook www.digital-architecture.net.

1 NORA is deels een overkoepelende architectuur en deels een referentiearchitectuur voor de verschillende overheidsinstellingen.

2 Zie mijn tweede inaugurele rede (2004): http://www.digital-architecture.net.

3 De Nederlandse overheid is een verzameling van relatief onafhankelijke organisaties. Een te stringente interpretatie van het subsidiariteitsbeginsel blokkeert in feite een effectieve IT-ondersteuning van de overheid.

4 De vaak gehoorde opmerking dat het bedrijfsleven maar mee moet financieren klinkt niet erg realistisch. Het belang van een hoogstaande digitale samenleving mag niet overgelaten worden aan commerciële motieven.

5 Overigens zou de Digitale Rijksbouwmeester niet alleen voor het Rijk maar ook voor de andere bestuurslagen (provincies, gemeenten, waterschappen) actief moeten zijn. De overall architectuurgovernance voor de gehele overheid zal in zijn portefeuille behoren.

6 Zie de kanttekeningen (2005) op mijn tweede inaugurele rede: http://www.digital-architecture.net.

7 Die laatste bijzin heb ik toegevoegd omdat ik mij ten volle realiseer dat er een zeer tijdrovende, moeizame businesstransformatie nodig zal zijn voordat dit einddoel zal zijn bereikt.

8 De Romein Cato sloot ruim 2000 jaar geleden elke toespraak af met het dringende advies: ‘Overigens, ben ik van mening dat Carthago verwoest moet worden’. Hij heeft uiteindelijk zijn zin gekregen!