Ten strijde tegen de trollen

De oorlog in Oekraïne heeft verstrekkende gevolgen. Hoe zit het met de gevaren die overheden hier online lopen? Volgens trollenbestrijder Robert van der Noordaa moeten gemeenten zich zorgen maken. ‘Binnen de kortste keren ben je het grootste trollenleger van Nederland.’

Robert van der Noordaa is een man van deze tijd: hij woonde en werkte in Rusland en Oekraïne totdat de annexatie van de Krim dat onmogelijk maakte. Daarna volgde hij Poetins campagne van oorlog en leugens over Oost-Oekraïne op de voet. Tegenwoordig analyseert hij met Trollrensics online trollenlegers die desinformatie spreiden over de coronacrisis en de oorlog in Oekraïne.

‘Oekraïne was, bizar genoeg, het eerste land waar ik ooit werkte voor een ingenieursbureau’, zegt Van der Noordaa. ‘Ik heb er jaren gewoond. In 2007 ben ik getrouwd in Cherson, dat nu bezet is. Daar woont nog steeds veel familie, dus dat geeft me wel de nodige zorgen. We hadden weken geleden al gezegd dat ze naar Nederland moesten komen omdat de oorlog zou starten, maar dat geloofden ze niet. Voorlopig zijn ze veilig, maar ik heb vrienden in Marioepol en daar ben ik het contact mee kwijt, dus ik vraag me af of die nog leven.’

Van der Noordaa deed projecten in onder meer Simferopol, Charkov, Lviv en Dnjepropetrovsk. ‘We hadden ongeveer 180 medewerkers. Het bureau werkte voornamelijk voor internationale klanten en die hadden na de annexatie van de Krim, de oorlog in Oekraïne en het neerhalen van de MH17 weinig zin meer om daar te investeren. Mijn werkgever had mij niet nodig om met lokale klanten te praten. Ik kreeg zestien maandsalarissen mee en ben aan de Erasmus Universiteit journalistiek gaan studeren.’

Sinds de Maidanprotesten was Van der Noordaa al bezig de rol van trollenlegers in Oekraïne te analyseren en wat er zo allemaal aan oorlogstroepen de grens over ging. In het begin waren de tools simpel. Als er op sociale media veel opvallende foto’s werden gedeeld, gebruikte hij reverse image search om te zoeken naar de herkomst ervan. Maakten de trollen wellicht gebruik van stockfoto’s? Misschien gebruikten veel accounts dezelfde (gekopieerde) teksten. Of ze pasten hetzelfde bit. ly-linkje toe: een lange link kan ingekort worden met bit.ly, maar iedereen die dat doet krijgt een unieke link. Als trollen dus massaal hetzelfde linkje delen, komt dat van dezelfde bron.

De bestaande tools bleken zeer beperkt. Daarop besloot Van den Noordaa om Richard Odekerken in te schakelen, die een achtergrond heeft in technische informatica. Samen besloten ze betere instrumenten te ontwikkelen. In die tijd deden ze onder meer onderzoek naar de trollen die verdeeldheid zaaiden na de aanslag op de Brusselse luchthaven Zaventem in 2016, naar de nepfans achter zanger Dotan en naar burgemeester Broertjes van Hilversum die, in tegenstelling tot wat De Telegraaf in 2017 schreef, níet bleek te zitten achter een anoniem Twitter-account dat negatieve informatie over politici verspreidde. Van der Noordaa en Odekerken zagen het probleem van trollenlegers groeien en besloten in 2019 hun eigen bedrijf te beginnen: Trollrensics. Zo konden ze media en universiteiten gaan helpen. Klanten kunnen alleen de software gebruiken, of ook de diensten inschakelen, of kiezen voor een tussenvorm. Van der Noordaa: ‘Het loopt als een tierelier op dit moment.’

Complottheorieën

Ook voor gemeenten is het verspreiden van desinformatie een groeiend probleem. Complottheorieën kunnen op een heel directe manier problematisch zijn voor de democratie, schreef de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in december in een brief aan de leden: raads leden kunnen zelf actief desinformatie verspreiden, ze kunnen beïnvloed worden door desinformatie of op een andere manier slachtoffer ervan worden. ‘Dit kan een zeer ontwrichtende en ondermijnende werking hebben op de democratische rechtsorde en het vertrouwen in de overheid.’

En er is steeds meer sprake van verstoring door gerichte belacties en inwoners die aankloppen met vragen en daarmee het werk van de gemeente frustreren. Als veiligheidsvraagstuk kan desinformatie de samenleving ontwrichten, schreef de VNG. ‘Wantrouwen in de overheid is één van de pijlers van deze theorieën, waardoor de overheid feitelijk in zijn geheel buitenspel wordt gezet als deel van het complot’. Of het nou komt door ‘ongewenste buitenlandse inmenging’ of niet.

Van der Noordaa kent zulke desinformatie goed. Het was hem toen de Krim in 2014 werd geannexeerd al opgevallen hoe de berichtgeving veranderde van Russische media. ‘Alsof er een knop werd omgezet en Sovjetunie versie 2.0 werd geïnstalleerd. Met het frame dat Oekraïners nazi’s zijn.’ De media werden een verlengstuk voor Russische propaganda. ‘Op Russia Today staat wel een presentator wat te vertellen, maar het is gewoon een middel om mensen te laten zien wat je als regering wilt.’

De Russische staatsmedia zetten volgens Van der Noordaa veel in scène. ‘Toen ik in Moskou zat, was er een uitzending op tv waarin een omaatje vertelde over hoe in Charkov Russische mensen werden vermoord. Ze zouden in de buurt lijken aan het verbranden zijn. Er waren geen beelden van, maar we hadden daar een kantoor, dus ik belde de directeur. Die moest heel erg lachen: dat zijn die Russen met die krankzinnige shit, dat zien we al weken. Zo heb je duizenden verhalen in Rusland. Dat zijn geen onafhankelijke media, dat is een soort Lügenpresse.’

In 2016 lekte de hackergroep Ukrainian Cyber Alliance meer dan een gigabyte aan e-mails en documenten van voormalig vicepremier Vladislav Soerkov, een van Poetins belangrijkste bondgenoten. ‘In die mailtjes lees je hoe Poetin alles deed om Oekraïne niet democratisch te laten worden. Hoe ze president Joesjtsjenko hebben geprobeerd te vergiftigen – waar je nu niets over hoort – en hoe lang ze al het associatieverdrag van Oekraïne met de Europese Unie probeerden te verzieken door desinformatiecampagnes te runnen. Dat soort propaganda heeft in Nederland ook voet aan de grond gekregen. Dat kan ik staalhard aantonen.’

Trollrensics onderzocht onder meer de antivax- trollenlegers. Het bedrijf analyseerde enkele miljoenen Nederlandse tweets uit de periode van 1 oktober 2020 tot 1 oktober 2021 waarin woorden stonden als ‘vaccineren’ en ‘coronaprik(ken)’. Vervolgens telden ze de tweets met linkjes, want met een link komt een bewering een stuk sterker over. Het overgrote deel van de tweets had geen link. De rest werd opgedeeld in links naar vier soorten websites: die van de overheid, de mainstream-media, altmedia en antivax. Enkele tienduizenden linkten naar antivax-websites. Van die berichten bleek meer dan de helft van twéé websites te komen.

Propaganda

Van der Noordaa: ‘Dan zie je dus dat meer dan de helft van de antivaxgerelateerde desinformatie komt van frontnieuws.com, zo’n oude nazisite waar de naam van is veranderd, en ninefornews.nl. Die schrijven berichten dat Bill Gates chips implanteert, dat we over twee jaar allemaal doodgaan, dat er geen Covid is – zeer extreemrechts en zeer pro-Russisch. Echte propaganda.’

De trollenlegers zijn sindsdien alleen maar gegroeid, ook in Nederland. In een uitzending uit mei 2021, waar Trollrensics aan meewerkte, onderzocht Pointer van KRONCRV Het Digitale Leger. Deze groep van honderden mensen verspreidde gebruiks klare desinformatie, met name over corona en had als voornaamste doelwit het RIVM. Er wordt in de uitzending verteld hoe het oude beeld van trollenlegers, van groepen mensen die zich verzamelen in een kantoorpand in Rusland, inmiddels achterhaald is. Een trollenleger oprichten kan vanaf de bank: ‘Gewoon vanuit een huiskamer een linkje online plaatsen en iedereen kan zich erbij aansluiten. Binnen de kortste keren ben je het grootste trollenleger van Nederland.’ De groep riep bijvoorbeeld op tot gewelddadige actie tegen Jaap van Dissel en er waren aanvallen op GGD-teststraten. Inmiddels is de groep offline gegaan.

Op de Covidcrisis volgt de Oekraïnecrisis. Door de oorlog heroverwegen gemeenten hun contracten met Gazprom en moeten ze op zoek naar nieuwe plaatsen om vluchtelingen op te vangen. Ook op digitaal gebied kan de oorlog consequenties hebben, maar het Nationaal Cyber Security Centrum heeft nog geen aanwijzingen dat er digitale aanvallen zijn die met de oorlog te maken hebben, al wordt dat voor de toekomst niet uitgesloten.

Hoe groot is volgens Van der Noordaa het gevaar van een nieuwe golf aan desinformatie? ‘Extreem groot. Antivaxers zijn bijvoorbeeld in Amsterdam op de vuist gegaan met de politie en dat werd in eerste instantie geframed alsof dat de schuld van de politie was. Daar werd zelfs nog over getwitterd door die Nils Melzer van de Verenigde Naties.’ VN-rapporteur Melzer twitterde begin januari twee filmpjes van demonstraties in Nederland, waarop onder andere te zien was hoe een man die op de grond ligt met knuppels wordt geslagen door leden van de mobiele eenheid en hoe die man wordt gebeten door een politiehond. Melzer vergeleek de beelden met de arrestatie van George Floyd in Minneapolis in 2020, die dodelijk afliep. ‘Die vergelijking was natuurlijk volslagen krankzinnig’, aldus Van der Noordaa.

Nieuwe vraagstukken

Desinformatie en complottheorieën zorgen voor nieuwe vraagstukken, schreef de VNG aan de leden. Het lastige is dat er voor complottheorieën ‘weinig tot geen specifiek beleid’ is. In samenwerking met Binnenlandse Zaken werkt de VNG momenteel aan een lokale aanpak, want er wordt voor de preventie en aanpak steeds vaker naar gemeente gekeken. ‘Maatschappelijke onrust en desinformatie kunnen elkaar versterken.’ Van der Noordaa: ‘Op het moment dat je propaganda de vrije loop laat gaan, kun je dat soort problemen krijgen. In de Verenigde Staten renden begin vorig jaar honderden mensen het Capitool in nadat Trump riep dat hij eigenlijk de verkiezingen had gewonnen. Dat levert gewoon doden op. Zo kunnen trollenlegers een enorm probleem worden.’