Archief, authenticiteit en waarheid: een lastige driehoek

In een archief worden data bewaard, hetzij op papier hetzij digitaal. Wanneer u die data in een archief opdiept, staat het archief er borg voor dat zij authentiek zijn. Dat is niet hetzelfde als waarheid. Een archief heeft geen mening. Die mening wordt eraan toegevoegd door alle partijen die de data behandelen en gebruiken. Dat begint bij de archivaris zelf, die de data toegankelijk maakt en eindigt bij de onderzoeker, journalist of curator die ze presenteert.

Archivarissen passen goed op hun data, al eeuwenlang. En daar zijn we trots op. Daarom zien we graag dat de relevantie van onze archieven gezien wordt. En daarom zijn alle archivarissen blij dat onlangs het Plakkaat van Verlatinge tot zogeheten Pronkstuk van Nederland werd gekozen. Een simpel stuk papier dat het wint van de Nachtwacht! Een politiek document dat meer dan vierhonderd jaar overleefd heeft en dat het verzet tegen de koning een morele en juridische basis heeft gegeven. Het wordt echter lastig op het moment dat de betekenisgeving het feit gaat overheersen. Ja: het document bestaat. Ja: het is opgesteld in 1581 door de griffier van de Staten-Generaal. Ja: het somt de argumenten van destijds op. Ja: het is goed geconserveerd en permanent tentoongesteld in het Nationaal Archief. De betekenis die er daarna aan gegeven wordt, krijgt het met de blik vanuit het heden. Er vindt toe-eigening en afwijzing plaats waar het archief buiten moet blijven. Want archieven zijn er voor iedereen en iedereen mag de authentieke documenten zelf interpreteren.

Ik heb in deze columns eerder geschreven over de verschuiving van het begrip authenticiteit. Het Plakkaat is nog relatief simpel. Het is er gewoon en u mag ervan vinden wat u wilt. We zien echter allemaal om ons heen hoe het verschijnsel fake news steeds wildere vormen aanneemt. Digitale data kunnen in alle fases van hun bestaan zo worden gemanipuleerd en verspreid, dat authenticiteit steeds moeilijker vastgesteld kan worden. Of het nu gaat om de klassieke media als foto’s, films, geluid en tekst of om nieuwe databronnen als websites, sociale media, tracking devices, internet of things. Daarom is de grote uitdaging van archieven in de eenentwintigste eeuw om nieuwe concepten en technieken te ontwikkelen die echt van vervalsing onderscheiden. Misschien een verspreid netwerk, dat permanente controles op verandering uitvoert zoals in blockchain technologie? Misschien vergaande vormen van encryptie? Quantumcomputing? Of een heel andere opvatting over wat ‘echt’ is? We weten het nog niet. Sommigen informatici bepleiten zelfs terugkeer naar papier voor echt belangrijke documenten. We weten in ieder geval zeker dat de garantie op authenticiteit die u van archieven mag verwachten, gaat veranderen. Er zijn altijd vervalsingen geweest in de kunst en in de geschiedenis. Digitale data maken het alleen een stuk gemakkelijker en massaler. Daarom onderzoeken archivarissen, samen met andere informatieprofessionals, methodes om de generaties na ons ook kennis te laten nemen van echte – authentieke – informatie zoals die op het Plakkaat.

Ik heb u zo’n twee jaar in deze columns een inkijkje gegeven in de technische, morele en politieke dimensies van archiveren vandaag de dag. Het staat voor mij vast dat er de komende jaren nog veel gaat veranderen in onze omgang met data. Mijn collega Diana Teunissen – directeur Digitale Infrastructuur & Advies van het Nationaal Archief – gaat op deze plek verder met hierover verslag te doen vanuit archiefperspectief.

Marens Engelhard

Algemeen Rijksarchivaris