Wat als datagebruik wenselijk is, ook als het niet mag?

De Adviesfunctie verantwoord datagebruik, onderdeel van de Interbestuurlijke Datastrategie (IBDS), geeft onafhankelijk advies over vastgelopen dataprojecten met maatschappelijke meerwaarde. In het afgelopen jaar bracht de Adviesfunctie in pilotvorm zes adviezen uit. Het aantal aanvragen lag veel hoger. In een eindrapportage stelt het adviesorgaan voor om de eigen rol uit te breiden.

Use cases

Mogen verkeerscamera’s van de gemeente worden ingezet om te inventariseren welke vrachtwagens met gevaarlijke stoffen gebruikmaken van routes in de bebouwde kom? Kan de gemeente Breda drones inzetten om ondermijning tegen te gaan? Is het wenselijk dat camerabeelden van scanauto’s in Utrecht worden gebruikt om te checken of er afval naast de containers staat?

Zomaar drie use cases waar de Adviesfunctie verantwoord datagebruik het afgelopen jaar de tanden in zette. De Adviesfunctie is bedoeld om vastgelopen dataprojecten met maatschappelijke waarde nieuw leven in te blazen óf voorgoed te cancellen. Met data is van alles mogelijk, maar dit team onafhankelijke experts van de Landsadvocaat (Pels Rijcken) en Verdonck, Klooster & Associates (VKA) geeft een advies of het ook juridisch mag, technisch kan en ethisch wenselijk is. In het afgelopen jaar gebeurde dat in pilotvorm.

Grote behoefte

In de eindrapportage ‘Geleerde lessen en rode draden uit een jaar adviesfunctie’ beschrijven Pels Rijcken en VKA hoe de pilot is bevallen. Ondanks dat er beperkte ruchtbaarheid aan is gegeven, blijkt de Adviesfunctie in een behoefte te voorzien. Veel gemeenten, provincies en rijksoverheidsorganisaties klopten aan met een vraag over een dataproject. Of ze een advies kregen, hing af van een aantal criteria, zoals de urgentie en de maatschappelijke relevantie van het project. Vanwege de hoeveelheid adviesvragen is het sowieso goed dat er een Interbestuurlijk Kenniscentrum wordt opgericht, schrijven de advocaten. Daarnaast is er een online platform nodig, waar overheidsorganisaties niet alleen terecht kunnen voor nieuw advies, maar ook om bestaande adviezen in te zien. Sommige vragen keren namelijk regelmatig terug, bijvoorbeeld over cameragebruik. Veel adviezen zijn herbruikbaar. 

Ongevraagd advies

De Adviesfunctie ziet graag dat de eigen scope in de toekomst wordt uitgebreid, zodat ook veelvoorkomende datavraagstukken zonder concrete aanleiding kunnen worden meegenomen. En het liefst geeft de Adviesfunctie in de toekomst ook ongevraagd advies. Want hoewel het adviesorgaan is opgericht om datavraagstukken met grote maatschappelijke relevantie te beoordelen, zoals op het gebied van wonen en armoede, blijkt in de praktijk dat er om politiebestuurlijke redenen geen advies wordt gevraagd. Dan komen we het wel brengen, stelt de Adviesfunctie voor.

Advies over advies

Eigenlijk hebben overheidsinstanties advies nodig om een adviesvraag op te stellen, blijkt uit de rapportage. De adviesvragen zijn nu vaak niet concreet genoeg. Ook staan de instanties niet altijd genoeg stil bij de impact van de adviesvraag: het kan er niet alleen toe leiden dat een dataproject geen doorgang vindt, maar ook dat andere dataprojecten door het advies worden geraakt. Er zijn ook signalen dat partijen ondersteuning nodig hebben bij het vertalen van het advies naar en het gebruik van kaders in hun eigen praktijk. De Adviesfunctie zien hiervoor een rol weggelegd voor de koepelorganisaties.

Mag het?

Ook inhoudelijk biedt de rapportage een aantal rode draden. Juridisch is er vaak veel aandacht voor de privacywetgeving, maar meestal speelt ook sectorale wetgeving een belangrijke rol bij overheidsprojecten met data. Het is belangrijk om te kijken óf er sprake is van de verwerking van persoonsgegevens, en om het gaat om een nieuwe verwerking (primair gebruik) of om hergebruik van persoonsgegevens (secundair gebruik). In het tweede geval is er vaak meer mogelijk. Transparantie naar de betrokkenen toe is daarbij altijd essentieel.

Kan het?

Technisch bestaat er een spanningsveld tussen wat mag en wat kan, bijvoorbeeld bij meervoudig cameragebruik. Er is vaak behoefte om data te delen, en technisch zijn er meer maatregelen mogelijk dan alleen anonimisering om de privacy te beschermen. De technische adviezen van de Adviesfunctie leveren waardevolle kaders op, die in de toekomst kunnen helpen bij ontwerp, leveranciersselectie en implementatierichtlijn, bijvoorbeeld bij de inzet van drones en camera's.

Is het wenselijk?

Over de ethische adviezen schrijven de opstellers van de rapportage dat ethiek veelal wordt gezien als iets ‘inperkends’, dat in het verlengde ligt van de wet- en regelgeving, en dat pas aan het sluitstuk van een traject aan de orde komt. Dat is allemaal zorgelijk, niet in de laatste plaats omdat uit een ethische afweging kan blijken dat een dataproject juist wel gewenst is, ook als er spanning ontstaat met het juridisch kader.

Grotere rol

De meest opvallende conclusie uit de rapportage is dat er zich situaties voordoen waarin datagebruik wenselijk wordt geacht, ook al is dat op grond van wet- en regelgeving niet toegestaan. De adviesfunctie adviseert in een dergelijk geval om te handelen in lijn met wet- en regelgeving, maar, zo schrijven de rapportopstellers: ‘Het zou goed zijn om te onderzoeken of het wenselijk en haalbaar is dat de Adviesfunctie in de toekomst een verdergaande rol krijgt in het mogelijk maken van vastlopende verantwoorde data-innovaties, bijvoorbeeld door in de toekomst ook een aanjagende rol te vervullen waar het gaat om wijzigingen in wet- en regelgeving, door de adviesfunctie een legitimerend karakter te geven (mogelijk naar Belgisch voorbeeld) danwel anderszins.’

Hoe nu verder? In het vervolg wil de Adviesfunctie de samenwerking met VNG en andere betrokkenen versterken om de kennisdeling te versterken. Ook wil het onderzoeken of de Adviesfunctie kan worden ingebed binnen de overheid, voor het creëren van een eventuele wettelijke basis om in de toekomst meer te zeggen te krijgen.