Integriteit is een werkwoord

Niet elke gemeente draagt even voortvarend de betekenis van integriteit uit. Vaak is het enkel beleid, gericht op sancties na overtredingen, maar wordt verzuimd de ambtenaren goed te informeren over de bredere aanpak. ‘Een cultuur van naming and shaming is niet de juiste manier.’

Na #metoo, de onthullingen over misstanden bij The Voice, het ingrijpen binnen de partij Volt en de onderzoeken bij D66 en de PvdA is grensoverschrijdend gedrag nog steeds het gesprek van de dag. Maar gemeenten worstelen volgens Geeke Hissink met het onderwerp. ‘Ik krijg er veel vragen over’, zegt de advocaat arbeidsrecht bij Hekkelman. ‘Gemeenten die willen uitdragen: worstel je ergens mee, meld het. Of ze willen uitstralen dat overtredingen niet geoorloofd zijn en melden op intranet dat grensoverschrijdend gedrag onacceptabel is en dat er hard tegen opgetreden wordt.’ Niet de juiste manier, aldus Hissink. ‘Dat is een cultuur van naming and shaming. Je moet eerst het gesprek erover voeren met ambtenaren om later te kunnen handelen.’

In 20 procent van de noordelijke gemeenten en in 10 procent van de G40- gemeenten wordt helemaal geen aandacht besteed aan de integriteit van de ambtenaar, blijkt uit de cijfers in een HR-benchmark van Hekkelman Advocaten onder zestig gemeenten. In bijna driekwart van de gemeenten in het zuiden gebeurt dat ‘eens in de zoveel jaar’. ‘Te vaak is het eenmalig, bij indiensttreding of überhaupt geen onderwerp van gesprek’, beaamt Hissink. ‘Daar kom je tegenwoordig niet meer mee weg. Ik zou eigenlijk verwachten dat alle gemeenten er minstens op jaarlijkse basis aandacht aan besteden.’ Dat kan op verschillende manieren: initieer het onderwerp tijdens een lunchgesprek of doe het bij een werkoverleg.

De frequentie moet omhoog, want niet iedereen heeft er hetzelfde gevoel bij, ervoer Hissink tijdens workshops over integriteit. ‘Het was niet 100 procent die “ja” of “nee” zei bij stellingen of er sprake is van een integriteitsschending. Dus heeft niet iedereen hetzelfde kompas. Daarover moet je het gesprek met elkaar voeren.’ Gemeenteambtenaren hebben na de normalisatie in 2020 hun bijzondere status behouden, die hen beschermt tegen politieke willekeur, maar er ook voor moet zorgen dat ambtenaren integer handelen (zie kader).

De gemeente moet dat concretiseren door integriteitsbeleid te voeren, een gedragscode op te stellen en zorg te dragen voor de aflegging van de eed of belofte bij indiensttreding. Verder staat in de Ambtenarenwet 2017 dat de ambtenaar verplicht is ‘zich als goed ambtenaar te gedragen en de uit zijn functie voortvloeiende verplichtingen moet naleven’. Dat niet doen, is een ‘tekortkoming in het nakomen van de plichten die de arbeidsovereenkomst aan de ambtenaar oplegt’.

Vrijuit

De bijzondere integriteitspositie van de ambtenaar kreeg veel aandacht van de bestuursrechter, maar ook de civiele rechter onderkent die. Van cruciaal belang is dat ambtenaren de gedragscode kennen en dat die in de praktijk én zonder uitzondering wordt gehandhaafd. De rechter hecht waarde aan de eigen verantwoordelijkheid van de gemeenteambtenaar, maar: daar waar het (sanctie)beleid niet werd gehandhaafd, gingen de ambtenaren vrijuit.

Dat is althans een van de inzichten van Hekkelman. ‘Wanneer je als gemeente de gedragsregels nooit zo duidelijk hebt uitgesproken en je staat dan bij de rechter met een betoog dat een ambtenaar moet worden ontslagen omdat hij zich er niet aan houdt, dan is de eerste vraag van de rechter: waaruit blijkt dat de werknemer die gedragsregels ook daadwerkelijk kent? Je moet dat als gemeente kunnen onderbouwen. Zelfs met klip-en-klare zaken als diefstal moet je ervoor zorgen dat mensen weten wat er van ze wordt verwacht en hoe ze zich moeten verantwoorden.’

In het merendeel van de gevallen gaat het verkeerd in wat we van elkaar verwachten, blijkt Hissink. Te vaak wordt gezegd dat een ambtenaar dacht dat het was toegestaan, ‘omdat andere collega’s het ook doen’ of ‘omdat het op andere afdelingen wel zou zijn toegestaan’. Wat die andere collega dan mocht of wat op een andere afdeling is toegestaan, blijkt vaak niet helder. Een gesprek biedt dan de mogelijkheid om te toetsen waar de grenzen liggen.

Integriteit zou een terugkerend element kunnen zijn in de functionerings- of ontwikkelgesprekken. Hissink: ‘Ik weet dat sommige gemeenten van het jaarlijks beoordelen af willen, maar het is goed af en toe de balans op te maken en juist integriteit te benoemen in dat gesprek. Maak er dan wel een vast onderdeel van, zodat de ambtenaar niet kan ontkennen dat integriteit een onderwerp van gesprek is.’

Afweten

Gemeenten gebruiken vooral de medewerkersbijeenkomsten om aandacht te besteden aan de integriteit van de ambtenaar, zo blijkt uit de benchmark. ‘Maar het is lastig om iedereen daarbij te krijgen, dus dan is het beter om het tijdens een functioneringsgesprek te bespreken’, stelt Hissink. Bij de behandeling van grensoverschrijdend gedrag laten gemeenten het nog afweten. ‘Ook daarover moeten ze het gesprek voeren en onderkennen dat het speelt en voorkomt in de eigen organisatie. Voorzie primair in een goede procedure met waarborgen en mensen die daar actief op attenderen. Laat medewerkers weten wie de klachtfunctionaris en vertrouwenspersoon is.’

Te snel doorpakken na grensoverschrijdend gedrag kan een werkgever duur komen te staan. Hissink krijgt regelmatig vragen van gemeenten over hoe het toch kon dat Volt werd teruggefloten in de zaak rond Tweede Kamerlid Nilüfer Gündog˘ an. ‘De rechter zei niet: grijp niet in, maar maak duidelijk waarop en hoe je ingrijpt. Je moet de procedure naleven, anders ben je te voortvarend en te prematuur bezig. Men focust op de verkeerde dingen, namelijk op ingrijpen in plaats van op: wat heb ik nodig om te kúnnen ingrijpen?’ Maak duidelijk wat de doorlooptijd is, wat wordt gedaan met de uitkomsten van de procedure en waar kan worden gemeld.

Hissink: ‘Je kunt een klacht indienen, een klokkenluidersmelding doen en een integriteits melding doen. Wat is wat? Er zijn zo veel verschillende zaken, terwijl nog het meest natuurlijk is om de leidinggevende aan te schieten. Belangrijk is dan dat die ook weet waar die terechtkan, zodat hij de medewerker bij de hand kan nemen. Het is goed om dat in procedures vast te leggen.’ Als ambtenaren meer juridische kennis hebben, kunnen gemeenten reputatieschade voorkomen. ‘Hoe professioneel sta je bekend? Wat verlangen we van elkaar? Wat is de procedure als het misgaat? Het bepaalt mede hoe je te boek staat als werkgever en het kan veel juridische kosten besparen.’