‘Ambtenaar, gebruik je verstand’

Hoe voer je overheidsbeleid uit met oog voor de mensen voor wie het is bedoeld? Met filosofe Hannah Arendt als inspirator gaat Ellen Boleij terug naar de basis van vertrouwen in de relatie tussen burger en overheid. ‘Scheiding tussen persoon en functie ontmenselijkt.’

‘Kein Mensch hat das Recht zu gehörchen’, zei de filosofe Hannah Arendt meer dan vijftig jaar geleden. Natuurlijk, ons Duits is niet meer wat het is geweest, maar afgezien daarvan: het is wel een diepe, hè? ‘Je hebt niet het recht om te zeggen: opdracht is opdracht. Je kunt je niet verschuilen achter de opdracht de wet te moeten uitvoeren. Je hebt de morele plicht om je verstand te gebruiken. Je bent een volwaardig mens. Gehoorzamen doe je in de kinderkamer’, legt juriste Ellen Boleij (68) de betekenis van Arendts uitspraak uit.

Beleidsmedewerker

De wijze les van Arendt uit 1964 zou het credo van alle mensen die overheidsbeleid uitvoeren moeten zijn, vindt Boleij, die in de jaren negentig juridisch beleidsmedewerker was bij de gemeente Nijmegen en daarna tot haar pensionering leiding gaf bij de IND. Ze werkte haar proefschrift uit 2018 aan de Radboud Universiteit uit tot het vorige week verschenen boek Een draad in het weefsel. Overheidsbeleid uitvoeren met Hannah Arendt.
Over de boodschap van het boek zegt Boleij: ‘We hebben ons teruggetrokken achter een wal van regels, maar de menselijke maat in de uitvoering is daarmee uit beeld verdwenen. Na een misstap verdwijnt de menselijke maat weer verder uit beeld, want wat gebeurt er: de regels worden aangescherpt en er komen protocollen bij. De ideeën van Hannah Arendt over een goede overheid slaan een brug tussen die wereld van regels en de leefwereld van mensen en brengen de menselijke maat terug.’

Fixatie op management

Die brug moet in dit tijdsgewricht van regels en protocollen worden geslagen, omdat het aanvaarden van overheidsbeleid onder druk staat en de kloof tussen overheid en burger groter wordt, aldus Boleij. ‘De Tweede Kamer onderzoekt het verlies van de menselijke maat bij uitvoeringsorganisaties als de Belastingdienst, UWV en CBR. Die teloorgang is denk ik te wijten aan het feit dat we zijn gefixeerd op management en regelgeving; de uitvoering en de uitvoerders zijn ondergeschikt. Het bestuur is verantwoordelijk en als uitvoerder doe je wat je wordt opgedragen.’

Schuren

De politiek bepaalt wat de organisatie uitvoert en het management bepaalt hoe dat gebeurt. Politiek en management hebben daarbij de neiging om oplossingen te zoeken in de rationeel-technische en de juridische sfeer, aldus Boleij. En daar gaat het volgens haar mis als het aankomt op het geloofwaardig uitvoeren van overheidsbeleid. ‘De uitvoerende overheid komt meestal pas in de aandacht van de politiek als dingen fout gaan. Door de uitvoering te onderschatten, loopt het spaak bij de uitvoering van regels die meestal met de beste bedoelingen zijn bedacht. De uitvoerende medewerker zou juist het schuren tussen de leefwereld van mensen en de systeemwereld van regels kunnen verminderen.’

Zelfstandig denken

Om de kwaliteit van het uitvoeren van overheidsbeleid te verbeteren en de menselijke maat terug te brengen, kunnen medewerkers het verschil maken. Zij willen verantwoordelijkheid dragen voor hun werk. Persoonlijke motivatie en waarden die wij tot de privésfeer rekenen, staan daarbij centraal, aldus Boleij. ‘Als ambtenaar ben je deskundig, heb je een mening en communiceer je daarover binnen je afdeling. Dit afstemmend, vaar je je eigen koers.’
Zelfstandig denken en oordelen en je verantwoordelijkheid nemen staan centraal in de filosofie van Hannah Arendt. Precies wat mensen die overheidsbeleid uitvoeren (meer) ter harte zouden moeten nemen. Boleij: ‘Wanneer je als medewerker in je functie gescheiden bent van je persoon, dan ben je een radertje in een machine. Je moet instaan voor je werk en de beslissingen die je neemt.’ Scheiding tussen persoon en functie ontmenselijkt, zegt Arendt. ‘Het is onbestaanbaar dat iemand die voor de publieke zaak werkt om vijf uur de computer uitzet en verzucht: hè, hè, en nou word ik weer mens.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 19 van deze week