Pief Paf Poef!

In mijn kindertijd in Voorburg was spelen op straat nog heel gewoon. Het liefst in een cowboysetje. U weet wel: een hoed, een vestje, een riem met holsters en als allerbelangrijkste een blikken ster met het woord 'sheriff' erop. Alles van even belabberde kwaliteit, maar daar ging het niet om.

Waar het wel om ging, was dat je met die ster op zelfverzekerder door de buurt stapte dan normaal. Helemaal als de holsters op je heupen gevuld waren met twee blinkende klappertjespistolen.

Ik moest aan de cowboysetjes van weleer denken, toen ik het wetsvoorstel 'Institutionele bepalingen van het decentraal bestuur' las. Volgens dat voorstel, nu in behandeling bij de Eerste Kamer, komt artikel 170, tweede lid, Gemeentewet als volgt te luiden: 'De burgemeester bevordert de bestuurlijke integriteit van de gemeente'. Veel tekst is het niet, maar met die negen woorden wordt de burgemeester wel tot de integriteitssheriff van de gemeente uitgeroepen.
 

Volgens de wetgever is dat geen grote verandering. Nu komt in de wet te staan wat de burgemeester in de praktijk toch al deed. De nieuwe zorgplicht is vooral bedoeld als formeel steuntje in de rug voor de burgemeesters.

De burgemeesters staan er niet alleen voor. De minister van BZK organiseert op twee manieren steun. Allereerst regelt hetzelfde wetsvoorstel dat de burgemeester bij de commissaris van de Koning terecht kan voor advies en bemiddeling als er een integriteitskwestie speelt. Het voordeel daarvan is dat de commissaris in een gemeente meer de handen vrij heeft dan een burgemeester. Bovendien komt er op zeer korte termijn een landelijk steunpunt integriteitsonderzoek dat wordt ondergebracht bij het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS). Daar kan de burgemeester terecht voor advisering over de procesmatige kant van integriteitsonderzoek.

Daar zijn de burgemeesters zeker mee geholpen, maar ook in de toekomst lopen ze toch het risico in een benarde positie te komen. Bij een mogelijke integriteitsschending in het lokaal bestuur kunnen de politieke en publicitaire gemoederen immers hoog oplopen. Probeer dan maar eens als burgemeester weerstand te bieden aan de roep om snelle, harde maatregelen voordat de feiten in de juiste context zijn vastgesteld. Nuance willen aanbrengen tijdens een hype geldt tegenwoordig niet als de sterkste bestuurlijke kwaliteit. Maar het omgekeerde kan ook. Soms zijn de politieke verhoudingen zo dat de burgemeester grote moeite zal hebben heeft om een integriteitskwestie aan te kaarten. Nu de burgemeesters voor hun herbenoeming van de raad afhankelijk zijn, kan dat zelfs betekenen dat ze hun eigen (bestuurlijke) graf graven.

Een ander potentieel struikelblok voor de burgemeester als hoeder van de bestuurlijke integriteit is het weinig heldere normenkader. Of een bestuurder al dan niet integer heeft gehandeld moet worden afgeleid uit een vaak ondoorgrondelijke combinatie van gedragscodes, convenanten, wetgeving, open normen en gezond verstand. Niet zelden is pas als de rechter gesproken heeft, duidelijk wat de toepasselijke zorgvuldigheidsnorm is geweest. Dan is het voor een burgemeester erg moeilijk voortvarend op te treden, maar tegelijkertijd de rechtsstatelijke en rechtspositionele waarborgen overeind te houden.

Daar komt nog bij dat de nieuwe zorgplicht de burgemeester wel, ‘een verantwoordelijkheid en een opdracht’ schept, maar daarbij geen bijzondere bevoegdheden verschaft. Verantwoordelijkheid dragen, maar geen bevoegdheden hebben. Heeft dat niet in bestuurlijk Nederland regelmatig “koppen van Jut” gecreëerd?
 

In het cowboysetje van de burgemeester zit een ster, maar de holsters blijven leeg. In tijd van nood resteert niets anders dan net als vroeger op straat, als de klappers op waren, met veel gespeelde overtuiging heel hard te roepen: Pief Paf Poef. Ik ben de sheriff. Handen omhoog!

Harm Brouwer is voorzitter van de Onderzoeksraad Integriteit Overheid