Wet moet ruimte geven aan democratische vernieuwing

Er moet (wettelijke) experimenteerruimte komen om nieuwe vormen van democratie uit te proberen. Gemeentebesturen moeten ruimte krijgen om wethouders of burgemeesters rechtstreeks te laten kiezen, een ander lokaal kiesstelsel in te voeren of besluiten te laten nemen via burgerjury’s.

Intensiever meedoen

Dat stellen de hoogleraren Monique Leyenaar en Remco Nehmelman in een essay in Binnenlands Bestuur van deze week. De representatieve partijpolitieke democratie voldoet niet meer aan de hedendaagse eisen van burgers om vaker en meer betrokken mee te denken, mee te praten en mee te beslissen, stellen Leyenaar (hoogleraar Vergelijkende Politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen) en Nehmelman (hoogleraar publiek organisatierecht aan de Universiteit Utrecht). ‘Het is nodig dat meer mensen vaker en intensiever meedoen, niet zozeer in partijpolitieke verbanden, maar eerder in de buurt en in tal van maatschappelijke, semi-publieke organisaties. Het op afstand staan van de burger zonder zeggenschap over (semi-)publieke taken en publieke ruimte en bestuurd worden door een relatief kleine, op elkaar lijkende, groep is niet meer van deze tijd.’

Experimenteren

‘Veranderen in plaats van pappen en nathouden’ moet in de ogen van beide hoogleraren dan ook het motto zijn van onder meer de nieuwe minister van Binnenlandse Zaken, maar ook van de volgend jaar nieuw aantredende colleges van burgemeester en wethouders. ‘Maar institutionele veranderingen vereisen andere wet- en regelgeving. Om de haalbaarheid van die veranderingen te vergroten en recht te doen aan de verschillen in tempo- en mate van verandering, is het noodzakelijk om een wettelijke mogelijkheid in te voeren tot experimenteren’, aldus Leyenaar en Nehmelman.

Gekozen burgemeester

Het rechtstreeks kiezen van bestuurders noemen beide hoogleraren als een van de mogelijke democratische vernieuwingen. ‘In een democratische lokale samenleving is het aan de inwoners van een gemeente om via een bindend referendum te bepalen of zij een rechtstreeks door de bevolking of een door de raad benoemde burgemeester willen. Voor beide varianten geldt dan vervolgens een ander wettelijk systeem, ook ten aanzien van de positie van de raad en de wethouders.’

Lokaal kiesstelsel

Ter versterking van de band tussen gekozen en kiezer zouden de leden van de gemeenteraad via een meerderheidsstelsel in districten moeten worden gekozen, aldus de hoogleraren. Iedere kiesgerechtigde van een district kan zich kandidaat stellen. Dat hoeft niet per se namens een politieke partij. Om de brug naar andere sectoren te slaan, kan eventueel een tweede zetel per district worden gereserveerd voor vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven die in het kiesdistrict actief zijn.

Burgerjury

In het decentrale bestuur van de toekomst gaat het volgens Leyenaar en Nehmelman niet alleen om participatie, maar ook om zeggenschap. ‘Met name burgerjury’s, die kunnen worden uitgeschreven door zowel burgers als gemeenteraad, zijn populair in het decentrale bestuur van de toekomst. De burgerjury is er voor bedoeld om burgers een gefundeerd oordeel te laten geven over een lokaal beleidsissue. In tegenstelling tot de meeste andere vormen van burgerparticipatie, melden burgers zich niet zelf aan voor deelname, maar wordt men door random steekproeftrekking benaderd.’

Netwerkconstructies

De democratische lokale samenleving van de toekomst zal over veel meer taken gaan dan nu het geval is, voorzien beide hoogleraren. ‘Nu al zien we niet alleen een verschuiving richting gemeenten in het sociale domein, maar ook bij de aankomende Omgevingswet ligt de focus bij de gemeenten. Te verwachten valt een (nog) grotere toename van het aantal regionale samenwerkingsverbanden en van netwerkconstructies tussen overheid, maatschappelijke organisaties en bedrijven. De opschaling van taken en de praktijk van ‘multi-level en multi-actor governance’ zal uiteindelijk leiden tot een werkelijke territoriale stelselherziening, zoals in Denemarken.’ De opschaling van gemeenten leiden vervolgens tot binnengemeentelijke decentralisatie. ‘Eenheden die vroeger zelfstandige gemeenten waren, kunnen door middel van nieuwe vormen van participatie en zeggenschap invulling geven aan het openbaar bestuur, zoals de onlangs in Rotterdam (deels) gelote gebiedscommissies.’

Organisch

Aan democratische vernieuwing is geen ontkomen aan, benadrukken Leyenaar en Nehmelman. ‘De nieuwe tijd met onder andere opkomend technologisch vernuft en daardoor steeds beter te informeren burgers, vraagt om aanpassingen in het aansturen van het lokale openbaar bestuur. Dat hoeft allemaal niet in één klap te gebeuren, maar organisch.’

Lees het hele essay van Monique Leyenaar en Remco Nehmelman in Binnenlands Bestuur (nr. 6) van deze week) (inlog)