‘We zijn immuun voor verandering’

Het avontuur van Frans Nauta in politiek wonderland Den Haag begon september 2003. De in spijkerbroek en zonder stropdas geklede Nauta werd vanwege zijn creatieve ideeën en zijn bewezen onconventionele aanpak uitgenodigd om secretaris te worden van het Innovatieplatform. Dat was een club van topbestuurders van universiteiten en bedrijven met maar liefst drie ministers, Van der Hoeven, Brinkhorst en premier Balkenende.

Nauta, gedreven om van Nederland een innovatief kennisland te maken, zag het als een beloning voor zijn inspanningen bij de Stichting Nederland Kennisland, de door hem in 1999 opgerichte denktank om van Nederland een slimmer land te maken. Anderhalf jaar zou hij secretaris zijn en daarna nog een jaar lid van het Innovatieplatform. Nauta zag in dat platform, mede door het voorzitterschap van Balkenende, de uitgelezen kans om van Nederland een innovatief land te maken.

Wat is de belangrijkste boodschap uit je boek?

‘Als je van vernieuwing houdt, moet je niet in Den Haag zijn en zeker niet in het centrum van de macht. Kijk je er van meer afstand naar dan is de boodschap dat wij een onveranderbaar land zijn geworden. We zijn immuun voor verandering. Als drie ministers, de top van het bedrijfsleven en van de universiteiten met elkaar niet in staat zijn om honderd miljoen te verschuiven, waar hebben we het dan nog over?’

Het boek bevat talloze voorbeelden van ambtelijke obstructie en vertraging. Is de macht van de ambtenaren te groot?

‘Als je het boek leest, zou je denken dat er sprake is van een complot van ambtenaren, maar er is geen complot van ambtenaren. Wij hebben met zijn allen toegestaan dat een departement tweeduizend medewerkers heeft. Of het goed of slecht gaat, de departementen zijn in de laatste dertig jaar altijd gegroeid. Ik heb geen moeite met uitvoerende ambtenaren, maar het probleem zijn die twaalfduizend beleidsambtenaren. Die roepen zo’n drukte op. Den Haag is daardoor losgezongen van de praktijk.’

In Nauta’s boek wordt bijna hilarisch beschreven hoe Balkenende en Brinkhorst ambtelijke memo’s voorlezen tijdens vergaderingen. Zo blijkt het hinderlijk voor Brinkhorst dat een ambtelijk memo in te kleine letters is opgesteld.

Zijn ministers verworden tot spreekbuis en missen zij de kracht om door die ambtelijke macht heen te breken?

‘In de periode van het Innovatieplatform slaagde Hans Hoogervorst er in de zorg te reorganiseren. Het kan dus wel, maar dan moet een bestuurder wel iets met het onderwerp hebben. Ik kan niet zeggen dat de ministers voor innovatie gingen.’

In zijn boek laat Nauta ook zien hoe minister van onderwijs Maria van der Hoeven haar toenmalige staatssecretaris Annette Nijs buiten het speelveld hield, maar ook hoe zij de confrontatie met de machtige universiteiten uit de weg ging. Premier Balkenende toonde nauwelijks betrokkenheid bij innovatie.

Je staat hier en daar op lange tenen.

‘Mensen die betrokken waren bij het platform weten dat dit een milde versie is. Dan kan het nog steeds zo zijn dat ik met dit boek op de tenen van mensen sta, maar dan moeten die eens kijken naar de lengte van hun tenen. Het lijkt mij gezond voor de democratie om op te schrijven hoe het er in Den Haag aan toe gaat. Het is toch raar dat dit soort boeken zo weinig worden geschreven.’

Haagse koekjestrommel

Frans Nauta’s boek Het Innovatieplatform, Innoveren in het centrum van de macht laat op niets verhullende wijze zien hoe in het Nederlandse polderland elke belanghebbende een koekje uit de Haagse koektrommel wil halen. Nauta maakt de vergelijking met een kinderfeestje: iedereen wil een stukje van de taart. Door het grote aantal ambtenaren in Den Haag is daar erg veel overleg voor nodig. Nauta noemt dat zijn Eerste (teveel ambtenaren) en Tweede (teveel belangenorganisaties en lobbyisten) Wet van Teveel Mensen.

Van baanbrekende vernieuwing, zoals Nauta verwacht had, is door dat soort gevechten geen sprake vooral omdat de premier tijd noch interesse heeft om het echt anders te doen. Het ontbreekt, zo concludeert Nauta, aan lotsverbondenheid tussen voorzitter ( Balkenende) en secretaris (Nauta) van het platform. Wie zich ooit verdiept heeft in veranderingstrajecten weet hoe cruciaal het is als er een krachtige coalitie bestaat tussen bestuurder en uitvoerder.

Nauta geeft tal van survivaltips om in een politieke omgeving te overleven en trekt lessen hoe je effectief kunt veranderen: begin met zichtbare projecten die snel scoren. Het Innovatieplatform is daardoor een praktisch leerboek voor project- en veranderingsmanagement in een politieke omgeving. Door smakelijke anekdotes, bijvoorbeeld over hoe de Brabantse commissaris van de koningin Hanja Maij-Weggen zich binnendringt bij een vergadering van het platform in Eindhoven, is het ook een leuk boek.

Frans Nauta, Het Innovatieplatform, Innoveren in het centrum van de macht, Academic Service, Den Haag, 2008, 204 p.