Verplicht leesvoer voor kabinet-Schoof

Het kabinet-Schoof heeft er een must-read bij, te weten: ‘Toekomstbestendig decentraal bestuur, waarden van bestuurlijk en ambtelijk vakmanschap’. Volgens het hoofdlijnenakkoord zijn een sterke rechtsstaat en goed bestuur prioriteit voor het als extraparlementair omschreven kabinet. Hier zou zelfs een agenda voor nodig zijn. Deze publicatie heeft daar enkele concrete voorstellen voor.

Relevante vragen

De publicatie, gemaakt door De Argumentenfabriek, moet ambtsdragers helpen hun ambt nog beter te vervullen, schrijven de voorzitters van de beroeps- en belangenverenigingen van ambtsdragers in het decentraal bestuur in het voorwoord. Er komen dan ook relevante vragen aan bod, zoals: wat zijn ontwikkelingen binnen en buiten het decentraal bestuur waar ambtsdragers binnen gemeenten, provincies en waterschappen zich toe moeten verhouden? Welke waarden van bestuurlijk en ambtelijk vakmanschap winnen aan belang gegeven deze ontwikkelingen? Wat kunnen ambtsdragers in het decentraal bestuur en hun beroeps- en belangenverenigingen praktisch doen om hun vakmanschap te vergroten? En wat kan het rijk doen om bij te dragen aan waarden van toekomstig vakmanschap?

Ontevredenheid en verruwing

Er is eerst goed gekeken naar de ontwikkelingen die op het decentraal bestuur afkomen. Zo is de bevolking in 2040 omvangrijker, ouder en meer divers dan nu, ontwikkelen digitale technologieën zich snel, heerst er ontevredenheid bij groepen Nederlanders over de politiek en is er verruwing van de samenleving. Interessant is ook de constatering dat ons leven zich steeds meer online afspeelt ‘met voor- en nadelen’. Zo kan sociale media politieke betrokkenheid vergroten, maar kan het ook een bron van desinformatie zijn.

Worstelingen van ambtsdragers

De initiatiefnemers constateren dat het decentraal bestuur, internationaal vergeleken, goede prestaties levert en dat er meer samenwerking is tussen overheden. Daarbij zijn er ook uitdagingen op het gebied van personeel en ict en ‘worstelingen’ van ambtsdragers met hun werk-privébalans. Verder benutten niet alle decentrale ambtsdragers mogelijkheden voor hulp en professionalisering en zijn zij moeilijk te vinden én te behouden en ook te weinig divers.

Veranderend speelveld

Daarbij wordt geconstateerd dat het openbaar bestuur kampt met crises (en onmachtig is deze aan te pakken), complexiteit, afnemend gezag en fragmentatie. Het rijk zoekt een nieuwe rol en positie in een veranderend speelveld door onder meer het overdragen van taken. Daarbij willen landelijke politieke partijen meer vakbestuur en rijksregie bij grote opgaven, zoals wonen. Het rijk ontwikkelt ook beleid om het decentraal bestuur te versterken door bijvoorbeeld te verkennen of meer raads- en Statenleden en hogere budgetten voor hun ondersteuning nodig zijn.

39 waarden

Vanuit deze ontwikkelingen is bepaald welke waarden van bestuurlijk en ambtelijk vakmanschap de komende jaar extra aandacht vragen en welke handelingsperspectieven deze waarden weer kunnen versterken. De Argumentenfabriek maakte een overzichtskaart van 39 waarden die mensen belangrijk vinden voor het toekomstig vakmanschap van ambtsdragers in het decentrale bestuur en verdeelde die over negen waardenclusters. Die zijn weer onder te verdelen in meer ideële waardenclusters (vrijheid, rechtvaardigheid, puurheid), meer sociale waardenclusters (loyaliteit, hiërarchie, empathie) en dan zijn er nog drie praktische waardenclusters (continuïteit, kwaliteit, nut).

Autonomie en lef

Om te bepalen wat die waarden(clusters) nou eigenlijk betekenen is gesproken met (voormalige) ambtsdragers, bestuurskundigen en ambtenaren en de literatuur geraadpleegd. ‘Vrijheid’ gaat bijvoorbeeld om het verlangen van mensen om zelf te kunnen kiezen hoe zij hun leven leiden en weerzin tegen onderdrukking. De waarde ‘autonomie’ betekent in dit verband bijvoorbeeld dat ambtsdragers onafhankelijk tot hun standpunt komen. Dit is belangrijker door het toenemend risico op desinformatie en ondermijning. Daarbij vraagt het ‘lef’ van ambtsdragers om bij standpunten te blijven en maatregelen te nemen die minder stemmen opleveren bij verkiezingen, terwijl er sprake is van toenemende kritiek op politici en afnemend gezag van ambtsdragers. Verder is 'verscheidenheid' hieronder geschaard als voor sommigen belangrijke waarde, aangezien de bevolking diverser wordt.

Waarden voor raadsleden

In het laatste hoofdstuk wordt per groep ambtsdrager beschreven welke vier waarden de komende tijd extra aandacht verdienen ofwel prioriteit hebben, hoe zij die zelf kunnen versterken en hoe hun beroeps- of belangenverenigingen dat kunnen faciliteren en hoe de rijksoverheid hierbij kan helpen. Het voert te ver om alle ambtsdragers te behandelen, dus houden we het bij de ambtsdragers in het hoogste bestuursorgaan in de gemeente: de raadsleden. Voor deze groep hebben de volgende vier waarden prioriteit: authenticiteit, verantwoordelijkheid, weerbaarheid en bekwaamheid.

Eigen kleur en stijl behouden

Kort geïllustreerd: een raadslid blijft trouw aan zijn idealen en is zich bewust van zijn rol en verantwoordelijkheid en zijn invloed op het leven van anderen. Daarbij houdt een raadslid bij tegenslag vast aan zijn doelen en zoekt zo nodig nieuwe wegen om die te halen en besluit weloverwogen na een gedegen weging van argumenten voor en tegen. Raadsleden kunnen aan deze waarden bijdragen door onder meer hun eigen kleur en stijl te behouden in plaats van zich te voegen naar de lokale politieke mores en beslissingen te baseren op gedegen onderzoek, betrouwbare data en ervaringen van inwoners en hierop door te vragen. De Nederlandse Vereniging van Raadsleden kan hieraan bijdragen door onder meer aandacht te besteden aan mentale kracht van raadsleden en hen meer individuele ondersteuning te bieden.

Investeren in ondersteuning

De publicatie geeft ook een aantal suggesties aan de rijksoverheid over hoe bij te dragen aan waarden van toekomstig vakmanschap van decentrale ambtsdragers. Kort gezegd komen deze neer op: meer investeren in ondersteuning van ambtsdragers, zoals in werkdrukvermindering, en het formuleren van kwaliteitsnormen voor ambtsdragers en het verbeteren van hun (rechts)positie en carrièrekansen, zoals modernisering van verlof- en vervangingsregelingen. De laatste suggestie is om het decentraal bestuur ‘op te schonen’ door congruente regio’s, betere taaktoedeling en minder verantwoording. Een voorbeeld is het (gezamenlijk) vormen van gelijkvormige regio’s met minder regionale samenwerkingen per gemeente.

Toekomstige financiering

Interessant is dat aan het eind van de publicatie enkele relevante beleidsvragen voor het rijk over de inrichting van het decentraal bestuur zijn geformuleerd, specifiek voor die agenda die volgens het hoofdlijnenakkoord nodig zou zijn voor goed bestuur en een sterke rechtsstaat. Een van de vragen onder het kopje ‘democratie’ is: wat is de optimale omvang van volksvertegenwoordigingen van decentrale overheden en welk kiesstelsel past hierbij? Onder het kopje ‘organisatie’ is een vraag: hoe kunnen decentrale overheden ambtelijke kwaliteit versterken in een krappe arbeidsmarkt? En tot slot, onder het kopje ‘financiën’, het heetste hangijzer: wat zijn opties voor toekomstige financiering van decentraal bestuur en wat zijn argumenten voor en tegen de opties?