‘Verstandige mensen haken af in de politiek’

Opgestapte burgemeester waarschuwt voor leegloop

‘Luc, er is een coup aan de gang’. Het gemeentehuis aan de telefoon. Luc Winants (54), tot vorige week burgemeester van Brunssum, schrikt zich een hoedje. Er stonden toch alleen hamerstukken op de agenda? Maar wat kan hij doen? De coup wordt niet voor niets ‘s avonds op die tiende oktober gepleegd. ‘Ik lag voor het eerst in al die jaren met koorts op bed.’ Snel pyjama uit en ambtsketen om heeft geen zin meer.

Tegen alle afspraken in heeft een kleine meerderheid in de Brunssumse gemeenteraad raadslid Jo Palmen (BBB Lijst Palmen) op het bestuurdersschild gehesen. Zonder Jo Palmen als wethouder is Brunssum na het vertrek van drie van de vier wethouders en met de burgemeester ziek te bed onbestuurbaar, menen de vier lokale partijen; mét Palmen als wethouder is Brunssum onbestuurbaar en de ‘schlemiel van Nederland’, vinden de andere partijen.

Mister Brunssum wordt onder andere wethouder voor grondzaken en ruimtelijke ordening (Palmen heeft gedreigd met een schadeclaim vanwege de talloze procedures die hij heeft gevoerd tegen de gemeente, maar ‘er komt geen claim zolang hij wethouder is’, beloven de coalitiepartijen) en hij wordt meteen eerste locoburgemeester. ‘Als loco kan Palmen alle gemeentedossiers over zijn procedures inzien en verder werken aan zijn claim. Dat was geen geruststellende gedachte’, zegt Winants.

De sores bij de burgemeester groeit als een maand later uit een integriteitsonderzoek van Governance & Integrity blijkt dat Palmen een groot risico voor de gemeente is (‘alle lichten op rood’). Het is genoeg geweest voor Winants; hij stapt op. Gouverneur Theo Bovens weet het zeker: de benoeming van Palmen is ‘het failliet van het integriteitsbeleid’. Sabelgekletter klinkt vanuit het verre Den Haag, maar in Limburg geeft Jo Palmen geen krimp. ‘Integriteit kun je niet onderzoeken. Dat heb je van nature’, zegt hij tegen 1Limburg.

Walgen van gedrag
Als we elkaar in Maastricht spreken, is Luc Winants (54) net burgemeester af en heeft waarnemer Gerd Leers zijn eerste collegevergadering in Brunssum (28.000 inwoners) achter de kiezen. ‘Hij kwam gisteravond langs om de ambtsketen op te halen’, vertelt Winants. ‘We hebben een glas wijn gedronken en van alles doorgenomen. Er is geen burgemeester in Nederland die een wethouder met zo’n integriteitstoets in zijn midden wil hebben, dat weet ik zeker, maar Brunssum moet wél worden bestuurd. Ik heb er met de ambtelijke top ook uitvoerig over gesproken. Sommigen wilden heel ver gaan, maar ik heb op iedereen een appèl gedaan om te blijven. De dienstverlening moet doorgaan. “Na de verkiezingen kun je altijd nog een andere afweging maken, maar laat mij ervoor zorgen dat hier een goede waarnemer komt.”

Leers kan niet weggestuurd worden en hij heeft iets meer ruimte. Maar ook híj kan niet leven met iemand met zo’n integriteitstoets. Daarom hanteert hij ook heel bewust de titel waarnemend burgemeester.’

Winants heeft goede hoop dat het signaal dat hij met zijn ontslag heeft willen afgeven aan de politiek, ook doordringt in de Brunssumse huiskamers. De oud-burgemeester: ‘Als ik afga op de talloze reacties die ik na mijn vertrek heb gekregen, op straat en tijdens mijn afscheidsreceptie, dan heb ik het gevoel dat veel mensen ervan doordrongen zijn dat het misgaat in Brunssum. We hebben eindelijk voor het eerst aan alle media het verhaal verteld. De Limburger besteedde aanvankelijk weinig aandacht aan de raad in Brunssum. Palmen vertelt Brunssum al jaren in zijn eigen krantje ‘de waarheid’ en vindt het normaal om het college voor nazi’s uit te maken. In de coalitie zitten ook fatsoenlijke mensen die walgen van dit gedrag en die graag van het monsterverbond met hem af willen.’

Maar is Winants’ wens niet de vader van de gedachte? De lokale partijen hebben immers dapper weerstand geboden aan Den Haag en kraaien victorie, terwijl CDA, VVD, PvdA en SP in de raad in de touwen hangen. Winants: ‘De twee CDA-raadsleden zijn moegestreden en doen niet mee aan de verkiezingen. De drie PvdA-raadsleden komen ook niet terug.

Het jonge en veelbelovende VVD-raadslid Jaimy van Dijk stopt er ook mee. Die zegt: ik wil niet geassocieerd worden met deze politiek in Brunssum. Dat zie je overal in Nederland: verstandige mensen haken steeds vaker af in de lokale politiek. Ik begrijp dat op zich wel, maar tegelijk zeg ik: verdedig de democratie, want anders worden we gegijzeld door de schreeuwlelijkerds en de bozen. Mensen die denken: als er plaats is, pak mij maar! Je ziet dat nu al: verongelijkte mensen bij wie in Brunssum een hennepplantage is geruimd, zoeken de lokale politiek op.’

Maffiapraktijken
Dat ruimen van plantages deed burgemeester Winants trouwens gemiddeld één keer in de week. ‘En het zou vaker zijn gebeurd als we meer capaciteit hadden gehad. Brunssum heeft ongelofelijk veel incidenten op het gebied van openbare orde en veiligheid. Vorig jaar hebben we in Parkstad een jeugdbende opgerold die er pure maffiapraktijken op nahield. Maar het is het topje van de ijsberg. Toen ik vijf jaar geleden in Brunssum begon, dachten we aan incidenten, maar we kwamen erachter dat het een puzzel was. Niets laagopgeleid en van buitenlandse afkomst, maar hoogopgeleid en kinderen uit de regio. Daar horen de hennepplantages en de xtc-laboratoria bij. Dat drugsgeld moet worden witgewassen, hè? En zo criminaliseert de samenleving. Je ziet dat de lokale politiek daar verschillend op reageert. De één wil er bovenop zitten en de ander vindt het goed zo. “Als iedereen ermee bezig is, wat zou je dan? Den Haag roept toch dat de hennep gelegaliseerd moet worden? Nou dan beginnen wij ermee, hebben we dat maar vast gehad”, hoor ik mensen in Brunssum zeggen.’

De tweespalt rond de aanpak van de hennepteelt uitte zich in de gemeenteraad op meer terreinen. ‘Met het in Brunssum onvermijdelijke gescheld’, weet Winants. ‘Raadslid Palmen die het college in een debat eerst uitmaakt voor terroristen en later voor verkrachters. Die een mede-raadslid uitmaakt voor ‘vèrkeskop’, waarvoor hij in 2015 is veroordeeld door de politierechter, en de burgemeester uitscheldt voor ‘achterlijke heinie’. Juist omdat er zoveel voorbeelden zijn weggevallen, moet politiek en bestuurlijk Nederland een toonbeeld zijn van fatsoen. Met mijn ontslag heb ik aandacht gevraagd voor het Palmen-verhaal, maar ik heb óók aandacht willen vragen voor de verloedering van de lokale democratie. Die verloedering werkt de ondermijning in de hand. in de hand. Daarom heb ik niet gewacht tot na de verkiezingen.’

Als het zijn bedoeling was om een sterk signaal af te geven, was het dan niet effectiever geweest om het benoemingsbesluit van de raad bij de Kroon voor te dragen voor vernietiging? Winants: ‘Dat hebben de vier oppositiepartijen in de raad aan de minister gevraagd. Specialisten van het ministerie vertelden mij dat het op niets zou uitlopen. De meerderheid van de raad beslist immers. Ik had het kunnen doen op grond van de vormfout dat de raad het integriteitsonderzoek niet had afgewacht, maar de raad moet mij daarin wel steunen. Na alles wat ze hadden gedaan, schatte ik in dat die koers niets zou opleveren.’

Poot stijf
Het alarmerende integriteitsonderzoek was klaar, Winants was ermee naar de raad gestapt en een meerderheid in de raad vond het wel goed zo. ‘Ik heb toen het ultieme gebaar gemaakt’, zegt hij. ‘Honderd burgemeesters hebben mij benaderd en niet één zei dat ik had moeten blijven. Ik vind het burgemeesterschap fantastisch. Als je dat opgeeft, dan breng je best een offer. Maar ik had geen keuze. Het afgelopen half jaar heb ik op alle mogelijke manieren, dan weer vriendelijk en dan weer hard en strijdbaar, met coaching door externen en met individuele gesprekken en met fracties, geprobeerd om de raad op de rails te krijgen. Dat is niet gelukt. Als de raad dan ook zonder integriteitstoets sneaky een raadslid wethouder maakt, terwijl de voltallige gemeenteraad nota bene in juni in een reglement van orde heeft bepaald dat níemand in Brunssum wethouder wordt zonder zo’n toets, dan zijn we uitgepraat.’

Winants toog begin vorige maand met Leers en Bovens naar Den Haag, er werden ferme woorden gesproken, maar er gebeurde weinig. Nu ja, minister Ollongren bekijkt ‘of uitbreiding van de gereedschapskist opportuun is.’ Winants is gevraagd om daarover mee te denken. Verder ziet de minister Brunssum aan. Zoals het betaamt, vindt hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga. De burgemeester is immers pas sinds kort verantwoordelijk voor de bestuurlijke integriteit. ‘Hier moet je eerst een tijdje mee experimenteren’, schreef Elzinga in Binnenlands Bestuur.

Volgens Winants valt er niets te experimenteren, omdat ‘je uiteindelijk altijd met lege handen staat’. Hij geeft een voorbeeld: ‘Palmen eiste dat ik een raadsvergadering zou beleggen over zijn grondconflict met de gemeente. Dat weigerde ik als hoeder van de integriteit. Hij maakte misbruik van zijn positie en plaatste zijn eigenbelang boven het algemeen belang. “En toch schrijf je die vergadering uit, want ik heb vier handtekeningen van raadsleden en daarmee sta ik in mijn recht.” Ik bellen met de provincie en het ministerie. Antwoord: poot stijf houden. Palmen zette door en dreigde met een procedure omdat ik mij niet aan de Gemeentewet hield. De provincie en het ministerie waren niet meer zo zeker van hun zaak. Ik moest die vergadering toch maar uitschrijven. De ene schending van de integriteit na de andere en wie staat er voor gek?’

Elzinga, die overigens met honorair hoogleraar Arno Korsten het integriteitsonderzoek in Brunssum gaat overdoen, zegt feitelijk: de gemeenteraad is de baas, niet de burgemeester. Accepteer het maar. ‘Dan moeten we óók accepteren dat straks in allerlei gemeenteraden en colleges mensen kunnen zitten met een criminele achtergrond die ongehinderd hun eigenbelang kunnen najagen’, reageert Winants. De luxe om ‘een tijdje te experimenteren’ is er volgens hem niet. Wat te doen? ‘Om te beginnen moet er een uniforme integriteitstoets komen.’ Dat vindt Elzinga ook.

Maar nu komt het: ‘Als alle alarmbellen gaan rinkelen, dan zou de burgemeester samen met de commissaris van de koning een dwingend advies aan de raad moeten kunnen geven om deze mijnheer of mevrouw niet te benoemen. Dat gaat ver, maar zonder dit instrument kun je de ondermijning van het bestuur niet bestrijden.’ Iets minder rigoureus is Winants’ voorstel om van de burgemeester een arbiter te maken. ‘De burgemeester zou een raadslid of wethouder moeten kunnen bestraffen. Geel: de vergadering uit, rood: je bent drie maanden geschorst. Zo’n gedragsregel werkt afschrikwekkend.’

CV
Luc Winants (Heerlen, 1964) studeerde geschiedenis en aardrijkskunde aan de lerarenopleiding in Sittard. Winants was tussen 1990 en 2001 raadslid voor D66 in Sittard. Na de herindeling met Geleen en Born stapte hij op en werd hij lid van het CDA. Tussen 1995 en 1999 was Winants directeur van de Stichting Buurtbeheerbedrijf De Maaspoort in Maastricht. Tussen 1999 en 2000 was Winants stadsdeelleider bij de gemeente Maastricht en tussen 2001 en 2006 hoofd bureau buurtgericht werken, en tussen 2005 en 2006 hoofd afdeling stadstoezicht. Tussen maart 2006 en september 2010 was hij wethouder voor het CDA in Maastricht. Na zijn vertrek als wethouder was hij tot december 2012 projectmanager werkgevers servicepunt Maastricht-Heuvelland. Op 16 januari 2013 werd Winants geïnstalleerd als burgemeester van Brunssum, waar hij op 4 december 2017 per 1 januari van dit jaar zijn ontslag indiende.